Երկրորդ աշխարհամարտը 20-րդ դարում մարդկության պատմության ամենասարսափելի երևույթն էր: Այն սկսվել էր 1939թ. սեպտեմբերի 1-ին և ավարտվել 1945թ. սեպտեմբերի 2-ին: Այդ 6 տարիներին համաշխարհային այս պատերազմի ընթացքում, տարբեր տվյալներով, մինչև 50 միլիոն մարդ է զոհվել:
Հայկական իրականության համատեքստում, ինչպես պատմական բազմաթիվ իրադարձություններ և երևույթներ, այնպես էլ Երկրորդ աշխարհամարտին վերաբերող շատ կարևորագույն կետեր այնպես չեն մատուցվում, ինչպես որ իրականում է եղել, կամ առհասարակ չեն մատուցվում:
Անշուշտ, այդ համատեքստում գլխավոր կետը 1939թ. օգոստոսի 23-ին Մոսկվայում կնքված Խորհրդա-գերմանական կամ Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտն է: Պակտի գաղտնի մասերով՝ պատերազմի սկսվելուց 8 օր առաջ կողմերն ամբողջ Եվրոպայում ազդեցության գոտիների բաժանում էին կատարել և դառնալով ռազմավարական դաշնակիցներ փաստացի պատերազմ սանձազերծել: Սակայն այս հոդվածում այդ պակտի և դրա կործանարար հետևանքների անդրադարձ չի կատարվելու:
Այս հոդվածում ներկայացվելու է պատերազմի ընթացքի վրա հսկայական ազդեցություն թողած մի իրադարձություն, որի մասին շատ քիչ է խոսվում կամ ընդհանրապես չի խոսվում: Խոսքը վերաբերում է, այսպես կոչված, Լենդ-Լիզին:
Լենդ Լիզն ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դելանո Ռուզվելտի կողմից իրականացվող պետական ծրագիր էր, որի համաձայն՝ ԱՄՆ-ն Երկրորդ աշխարհամարտի շրջանակներում դաշնակիցներին տրամադրում էր զինամթերք, պարենամթերք, բժշկական սարքավորումներ, նավթամթերք, զինվորական տեխնիկա հակառակորդի դեմ կռվելու համար: Լենդ-Լիզի նախապատմությունը սերում է 1940թ. մայիսից, երբ վարչապետ Չերչիլը խնդրեց ամերիկացիներին նավատորմային փոխանակություն իրականացնել: Հետագայում աշնանն ԱՄՆ կառավարական շրջանակներում ձևավորվեց աշխատանքային խումբ, որը պետք է ապագա նախագիծը մշակեր: 1941թ. հունվարին սենատում սկսեցին լսումները Լենդ-Լիզի շուրջ: Մարտին նախագիծը ստորագրվեց, որից հետո Կոնգրեսի կողմից առաջին օգնության չափաբաժինը տրամադրվեց՝ մոտ 7 միլիարդ դոլարի չափով:
Ընդհանուր առմամբ՝ Ամերիկան մոտ 50 միլիարդ դոլարի օգնություն է տրամադրել դաշնակիցներին: Մոտ 31 միլիարդ դոլար ստացել է Մեծ Բրիտանիան, 11 միլիարդ դոլար՝ Խորհրդային Միությունը, 3.2 միլիարդ դոլար՝ Ֆրանսիան և մոտ 1.5 միլիարդ դոլար՝ Չինաստանը: Բնականաբար, ԱՄՆ-ն ուներ իր պայմանները: Դրանցից ամենակարևորն այն էր, որ պատերազմի ավարտից հետո դաշնակիցները պետք է վերադարձնեին այդ պահին անվնաս մնացած ռազմատեխնիկան և մարեին իրենց պարտքերը: Ինչպես նշվեց, ամերիկյան օգնությունից անմասն չէր մնացել նաև ԽՍՀՄ-ը: Երկու կողմերի միջև բանակցությունները սկսվել էին 1941թ. միջնամասում, երբ խորհրդային կողմը ծանր պարտություններ էր կրում գերմանական հարձակման հետևանքով: Ամերիկյան կողմը Ա. Հարիմանի տեսքով բանակցություններ էր վարում Մոսկվայում: Առաջին պայմանագիրը կնքվել է հոկտեմբերի 1-ին, որի համաձայն՝ ԽՍՀՄ-ին տրամադրվում էր 1 միլիարդ դոլարի չափի օգնություն: Առաջին ռազմական մատակարարումների ժամանակ ԽՍՀՄ-ը 256 ամերիկյան ինքնաթիռ ստացավ: Դրանք ամերիկյան Աէրոկոբրա մարտական ինքնաթիռներն էին: Ընդհանուր առմամբ ողջ գործընթացի ընթացքում ԽՍՀՄ-ին մոտ 3.6 միլիարդ դոլարի ռազմական ինքնաթիռներ են մատակարարվել: Մոտավոր թիվը կազմում է 14 հազար: Հարկ է նշել, որ մինչ այդ Մեծ Բրիտանիան էր ռազմական տեխնիկա մատակարարել ԽՍՀՄ-ին: Բրիտանական տանկերը վճռորոշ նշանակություն էին ունեցել Մոսկվայի ճակատամարտում հաղթական ելքի համար: Բրիտանացիները մեծ քանակությամբ Մաթիլդա տանկեր էին մատակարարում ԽՍՀՄ-ին: Ամերիկյան կողմը Կիթոհոուք կործանիչների օգնությամբ Լենինգրադի պաշտպանության ժամանակ ռմբակոծում էր ֆիննական ծոցով շարժվող գերմանական նավերը: Այնուհետև նրանք իրենց դերն ունեցան Ուկրաինայի և Բելոռուսի վերանվաճման գործում: Ինքնաթիռներից բացի մատակարարվել են ռազմական մեքենաներ՝ մոտ 44 հազար օրինակ: Հիշարժան է հատկապես ամերկյան Ստուդեբեքեր ռազմական բեռնատարների մատակարարումը: Այդ բեռնատարները ռազմամթերք և զինվորական անձնակազմին ռազմաճակատ փոխադրելու հիմնական տրանսպորտն էին: Ռազմական մատակարարումն իրանակացվում էր մի քանի ճանապարհով: Դրանցից ամենակարճը, սակայն ամենավտանգավորն արկտիկական ճանապարհն էր, երբ ռազմամթերքը նավերով հասնում էր Մուրմանսկի նավահանգիստ: Գերմանական հետախոզության շնորհիվ 1942-ին գերմանացիները մի քանի հաջող գրոհ կազմակերպեցին այդ ուղղությամբ և կարողացան որոշակի հարված հասցնել բեռնափոխադրումներին:
Ընդհանուր առմամբ Լենդ-Լիզի ողջ գործընթացի ընթացքում խորհրդային կողմին տրամադրվել է՝
- 375.000 բեռնատար,
- 12.700 տանկ,
- 131.000 ինքնաձիգ,
- 22.000 թռիչքային միավոր,
- 8.000 հրացան,
- 445 ռադիոսարք,
- 105 հակասուզանավային ռազմական նավեր,
- 4.5 միլիոն տոննա մթերք,
- 15 միլիոն զույգ բանակային կոշիկ,
- 345.735 տոննա պայթուցիկ,
- 127.000 տոննա վառոդ,
- 31.000 տոննա դինամիտ,
- 11.000 միավոր վագոն,
- 622.000 տոննա երկաթգիծ,
- 1.900 միավոր շոգեքարշ,
- 328.000 տոննա ալյումին,
- 387.000 տոննա պղինձ,
- 2.586.000 տոննա ավիաբենզին:
Ինչպես նշվեց, ամերիկյան Լենդ-Լիզի օգնությամբ ԽՍՀՄ-ը հսկայական օգնություն է ստացել, սակայն, չգիտես ինչու, խորհրդային իշխանությունը թաքցնում էր Լենդ-Լիզի փաստը և շարունակում էր ԱՄՆ-ին մեղադրել աշխարհի մեղքերի մեջ: Սակայն նույնիսկ խորհրդային պաշտոնյաներն էին իրենց հեռագրերում և հուշագրերում նշում Լենդ-Լիզի կարևորության մասին: Այսպես, Մարշալ Ժուկովը գրում է. «Հիմա նրանք ասում են, որ դաշնակիցները մեզ չեն օգնել: Սակայն չէ՞ որ չի կարելի հերքել այն, որ ամերիկացիներն ուղարկում էին մեզ այնքան նյութեր, առանց որոնց մենք չէինք կարող կազմել մեր ռեզերվները և շարունակել պատերազմը: Մենք չունեինք պայթուցիկ և վառոդ: Չկար նյութ, որով հնարավոր էր լիցքավորել փամփուշտները: Ամերիկացիներն իսկապես մեզ օգնեցին վառոդի և պայթուցիկի հարցում: Իսկ որքան էին նրանք մեզ ալյումին ուղարկում: Իսկ հիմա ներկայացվում է այնպես, իբր թե մեր մոտ ամեն ինչ առատության մեջ էր»:
Անաստաս Միկոյանի խոսքերից. «Երբ մենք սկսեցինք ստանալ ամերիկյան պահածոները, ճարպ, ձվի փոշի, ալյուր և այլ մթերքներ, մեր զինվորները նշանակալի կալորիաներ սկսեցին ստանալ: Եվ ոչ միայն նրանք: Ինչ որ բան հասնում էր նաև թիկունք: Կամ, օրինակ, ավտոմեքենաների մատակարարումը: Որքանով որ հիշում եմ, կորուստները չհաշված, մենք ստացել ենք այդ ժամանակվա համար բարձրակարգ 400 հազար Ստուդեբեքերներ, Ֆորդեր, Ուիլիսներ: Մեր ամբողջ զորքը փաստացի հայտնվեց անիվների վրա: Արդյունքում բարձրացավ դրա մանևրականությունը և հարձակման տեմպը»:
Պատերազմի ավարտից հետո կողմերի միջև բանակցություններ սկսվեցին՝ պարտքերը մարելու շուրջ: Ամերիկյան կողմը պահանջում էր մոտ 1.3 միլիարդ դոլար: Խորհրդային կողմը պատրաստ էր վճարել 170 միլիոն դոլար: Հետագայում ամերիկացիները պահանջեցին 800 միլիոն դոլար: Սակայն ապարդյուն: Այսպես շարունակվեց մինչ 1972թ., երբ կնքվեց պայմանագիր, որի համաձայն՝ ԽՍՀՄ-ը մինչև 2001թ. պարտավորվում էր վճարել անհրաժեշտ գումարները: Միության փլուզումից հետո վճարման պարտավորությունն իր վրա վերցրեց Ռուսաստանը: Վերջինս վճարեց 722 միլիոն դոլար, կամ ԽՍՀՄ-ին տրամադրված ամբողջ օգնության համարժեք գումարի 6.5 %-ը:
Ներկայումս թե՛ ռուսական թե՛ հայկական իրականության մեջ կարմիր թելով անցնում է այն միտքը, որ ԽՍՀՄ-ն է հաղթանակի համար միակ դափնիների արժանի կողմը, իսկ դաշնակիցների ներդրման մասին (Լենդ-Լիզ, 1944թ. Նորմանդիայում երկրորդ ճակատի բացում) շատ մակերեսորեն է խոսվում: Արդյո՞ք խորհրդային ջախջախված կարմիր բանակը կարող էր հաջողություններ գրանցել, եթե չլիներ Քեռի Սեմը: Արդյո՞ք խորհրդային զինուժը կարող էր հաջողություններ գրանցել, եթե չլինեին անգլիական Լիվերփուլից դեպի ԽՍՀՄ տեղափոխվող բրիտանական Մաթիլդա տանկերը, ամերիկյան ինքնաթիռները և Ստուդեբեքերները: Խիստ կասկածելի է, որովհետև ինչպես Ժուկովն էր նշում. «Մենք մտել էինք պատերազմի մեջ շարունակելով արդյունաբերությամբ հետամնաց լինել Գերմանիայից»:
Դավիթ Ֆիդանյան
