■ Դավիթ Շահնազարյանի «փոխակերպումն», անշուշտ, այս քարոզարշավի անակնկալներից էր։ Ինձ համար, սակայն, դրանից ավելի մեծ անակնկալ էր նրա նախկին ճամբարակիցների ու գաղափարական ընկերների միտումնային թիրախավորումները Դ․ Շահնազարյանի հանդեպ այն դեպքում, երբ վերջինս քաղաքականության մեջ առավելագույն հնարավոր ազնվությամբ պարզաբանում է, թե իր որ մտահոգություններն են նրան բերել ՀՀԿ ցուցակ։ Այստեղ արդեն դժվար է զատորոշել՝ տեղ-տեղ նկատվող հեգնանքն ու քննադատությունը միայն Դ․ Շահնազարյանի՞ն են ուղղված, թե՞ նաև նրա արտահայտած օրակարգին ու մտավախություններին…
• Առհասարակ վատ է, որ մեր անկախ պետականության ստեղծումը համընկել է հետարդիական փիլիսոփայության աճի ժամանակահատվածի հետ, երբ չկան հաստատված արժեքներ ու իմացություններ, ամեն ինչ «լղոզյալ» է, «ծորուն», կան միայն խոսույթներ։ Եթե սա այսպես չլիներ, ապա կարող էինք ունենալ նաև երրորդ հանրապետության հիմնադիր հայրերի հանդեպ տարրական հարգանքի մշակույթ՝ անկախ նրանց հետագա քաղաքական գործունեությունից ու վայրիվերումներից։
■ Դ․ Շահնազարյանի գործունեության մասին կարդացածս ամենատպավորիչ կտորը հանդիպում է Հայաստանում Ռուսաստանի առաջին դեսպան Վ․ Ստուպիշինի «Իմ առաքելությունը Հայաստանում 1992-1994 թթ․» հուշագրության մեջ։ Դեպքը 1993 թ․ մայիսի կեսերին էր, երբ Դ․ Շահնազարյանը նախագահի դիվանագիտական խորհրդական էր։ Այդ ժամանակվա անցքերին, հայկական և միջազգային մամուլին հետևած անձինք, ակտիվ ականատեսները կհիշեն, թե ինչ տարակուսանքով ու դժկամությամբ էր բոլորի կողմից ընդունվել Քյալբաջարի հայկական գրավումը։ Լաչինի հանդեպ աչք փակած միջազգային հանրությունը Քյալբաջարը սվիններով էր ընդունել՝ համարելով դա հետպատերազմյան աշխարհակարգում հաստատված տարածքային ամբողջականության սկզբունքի խախտում։ Ապրիլի 30-ին այս առթիվ ընդունվել էր ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի համապատասխան բանաձևը։
• Սա է պատճառը, որ այդ օրերի միջնորդական ջանքերն ամբողջությամբ կենտրոնացած էին Քյալբաջարից հայկական զորքերի դուրսբերման ուղղությամբ։ Այսպես՝ մայիսի 14-15-ին Մոսկվայում ՌԴ, ԱՄՆ և Թուրքիայի կողմից կազմվում է խաղաղության նոր պլան։ Դեսպան Վ․ Ստուպիշինի հետ հանդիպման ժամանակ Դ․ Շահնազարյանը հայտնում է, որ սա ոչ այլ ինչ է, քան Քյալբաջարից ղարաբաղյան ուժերի դուրսբերման գնով Ժնևում 5+1 ձևաչափով ոչ ֆորմալ բանակցությունները վերսկսելուն միտված ամերիկյան փորձ։ Հայկական կողմն ուներ նաև այլ մտահոգություններ․ փաստաթուղթը խիստ անորոշ էր, հակամարտությունը՝ որպես այդպիսին, անգամ չէր անվանվում «ղարաբաղյան», զորքերը հիշատակվում էին որպես «հայաստանյան» և ոչ «(տեղի) հայկական/ղարաբաղյան»։
• Հայաստանն այս պայմաններում փորձում էր մանևրել ու թույլ չտալ, որ միջնորդական ձևաչափը հայտնվի կողմերից մեկի միանձնյա տնօրինության տակ։ Այս նպատակով Դ․ Շահնազարյանը ռուսական կողմին առաջարկեց, որ տարածաշրջան՝ Երևան, Բաքու և Ստեփանակերտ, գան Մինսկի խմբի համանախագահ Վ․ Կազիմիրովը, ԱՄՆ հատուկ ներկայացուցիչ Ջ․ Մարեսկան, թուրք Վ․ Վուրալը և Մինսկի խորհրդակցության նախագահ Մարիո Ռաֆայելլին։ Բացի այս՝ ամերիկյան ակտիվությունը ռուսական շահերով հավասարակշռելու, ինչպես նաև հայկական կողմի անվտանգային մտահոգությունները լեգիտիմացնելու համար Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից առաջարկվել էր, որ Մռավի լեռնաշղթայում՝ Օմարի լեռնանցքի հատվածում, տեղակայվի ռուսական ռազմական հսկիչ կետ, ինչը թույլ կտար փախստականների վերադարձի ժամանակ բացառել դեպի Քյալբաջար ադրբեջանական զինուժի անցումը։ Կազիմիրովը պատասխանել էր, որ Ռուսաստանի ղեկավարությունը չի առարկում սրան, սակայն հայերն իրենք պետք է ճնշում բանեցնեն ադրբեջանցիների վրա (sic!), որպեսզի նրանք ևս համաձայնեն։ Երբ դեսպան Վ․ Ստուպիշինը փոխանցում է Կազիմիրովի այս խոսքերը, Դ․ Շահնազարյանը հեգնանքով ասում է․ «Հետաքրքիր կինո է ստացվում։ Իսկ ի՞նչ եղանակով պետք է Հայաստանը ճնշում բանեցնի։ Միգուցե Ղուբաթլուի շրջանը կամ, առհասարակ, ամբողջ Զանգելանը մեր վերահսկողության տա՞կ վերցնենք»։
• Իրականում հաշվարկը ճիշտ էր․ Քյալբաջարի անկման և հնարավոր «վերադարձի» քարտը խաղարկելով՝ ռուսները կարողացել էին ապաշանորհ Ա․ Էլչիբեյից պոկել առավելագույնը, այդ թվում՝ վերջինիս դահլիճում ակտիվ հակառուսական պաշտոնյաների հեռացումն ասպարեզից։ Բնականաբար, սրանից անդին որևէ ակտիվ քայլ Մոսկվան չէր անելու Քյալբաջարն Ադրբեջանին «վերադարձնելու» համար, ինչը շատ լավ հասկանում էր նաև հայկական կողմը, ուստի և հղացվել էր այս առաջարկը։
• Դեպքերի հետագա ընթացքը ցույց տվեց, որ տեղին էր ինչպես այս հաշվարկը, այնպես էլ Դ․ Շահանզարյանի հեգնանքը․ Ադրբեջանին խաղաղության պարտադրելու միակ արդյունավետ եղանակը նրա վրա «ճնշում բանեցնելն» էր։
