Արամ Թոփչյան. Ուրվականի կերպարը «Համլետ»-ում

1) Բարի ոգի՞, սատանա՞, թե մարդ

 Այն ճակատագրական գիշերը, երբ տեղի է ունե­նում Համլետի և Ուրվականի հան­դիպումը, ահա­բեկված ու շվարած որդին հոր տեսիլ­քին դիմում է այսպես (I.4.40–44).

Նզովյալ դև թե փրկության ոգի լինես,
Երկնային շունչ թե դժոխքի մրրիկ բերես,
Ունենաս չար թե ողորմած մտադրություն`
Եկել ես մի կասկածելի կերպարանքով,
Որ կխոսեմ հետդ, Համլետ քեզ կանվանեմ…

Ուրվականի կերպարին հատուկ անդ­րադարձած գրականագետներն ասես կիսել են Համլետի կաս­կածն իրեն հայտնված գերբնական ուժի երկնային կամ սատանայական էության մասին: Ուստի նրան համարել են կա՛մ քավա­րանից դուրս եկած ոգի, ում ի վերջո սպասում է երկնա­յին արքայություն, կա՛մ չար դիտավորությամբ դժոխքից ելած սատանա, կա՛մ էլ հակասական մի էակ, որին դժվար է քրիստոնեական դա­վանաբանության տեսանկյու­նից որևէ հստակ գնահատական տալ: Ա­ռաջին տե­սակետի գլխավոր ապացույցն է իր իսկ` Ուրվա­կա­նի պատմությունը, երբ նա Համլետին ներկայա­նում է որպես նրա հոր ոգի (I.5.10–13)`

Դատապարտված դեռ գիշերը դեգերելու,
Իսկ ցերեկը կրակի մեջ ծոմ պահելու,
Մինչ երկրավոր իմ օրերի պիղծ մեղքերը
Այրվեն-գնան:

Երկրորդ տեսակետը հաստատող ակ­նարկներից է, ի լրումն վերը մեջբերված հատվածի («Նզովյալ դև թե փրկության ոգի»), Համլետի հետևյալ խոսքը (II.2.593–595).

Կարող է` իմ տեսած ոգին
Սատանա էր. նա ունակ է հրապուրիչ
Տեսք ընդունել:

Իսկ երրորդ տեսակետը հաշվի է առ­նում Ուրվա­կանի և՛ «քավարա­նային» (ու հետևաբար` «երկնա­յին»), և՛ «դժոխային» հատկանիշները (վրեժի կոչն ինքնին սա­տանայական է): Կարծիքների նման բա­ժա­նումն, իհարկե, խիստ պայմանական է, քանզի նաև առաջին ու երկրորդ մո­տեցումների դեպքում է սովորաբար գի­տակցվում, որ Ուրվա­կանը պարզ ու միակողմանի կերպար չէ:

Առաջին տեսակետի հետևորդներից մեկն, օրի­նակ, 1930 թ. լույս տե­սած իր գրքում եզրակացնում է [2, էջ 126–128], թե պիեսի առաջին գործողության մեջ Շեքսպիրն, «ըստ բոլոր հնարավոր չա­փանիշների», պատկերել է քավարանից հայտնված ոգի: Բայց ո­րովհետև այն ժամանակ ուրվա­կանների մասին ու­րիշ պատկերացումներ էլ կային, նա իր եր­կում ար­տացոլել է նաև դրանք: Չէ՞ որ, ասենք, Ջեյմս I թագավորն իր «Դիվա­բանություն» (Demonology) գրքում (1597) նկարագրում է, թե ինչպես սա­տանան կարող է իր զոհին հայտնվել նրա հարա­զատի տեսքով, հա­մակել նրան վրեժի կրքով ու մղել մեղսագործության: Հենց նման վար­մունք կարե­լի է վերագրել Ուրվականին: Ջեյմս թագավո­րը նաև ա­սում է, որ սատանան ընդունակ է թանձ­րացնել ոգուն շրջապատող օդը, որ­պես­զի նա երևա միայն իր զոհին: Այդպես է լինում Համլետի ու Գերտ­րուդի խոսակ­ցության դրվագում, երբ կրկին հայտ­նված Ուրվականին տեսնում է միայն որդին:

Հարցին անդրադարձել է Ջոն Դովեր Ուիլսոնը: Դրա համար առիթ է եղել իր բարեկամ, նշանավոր գրականագետ Վալտեր Գրեգի «Համլետի զգա­յախաբու­թյունները» վերնագրով հոդվածը [5, էջ 393–421]: Գրեգը կարծիք էր հայտնել, թե, քանի որ Կլավ­դիուսը որևէ կերպ չի արձա­գանքում «Մկան թա­կարդ»-ից առաջ ցուցադրված` նույն սյուժեով մնջախա­ղին, ապա նա իրականում եղբոր ական­ջը թույն չի լցրել: Հե­տև­աբար Ուրվակա­նի պատմա­ծը սուտ է, և առհասարակ դա սոսկ Համլետի գեր­լարված ուղե­ղի պատրանք է: Դովեր Ուիլսոնն ա­ռար­կում է [3, էջ 60–74]. Ուր­վականի հայտ­նու­թյունը հաստա­տում են ոչ միայն Համլետը, այլև երեք ուրիշ գոր­ծող անձ: Բացի այդ, նրանք ներկայացնում են ո­գիների վերաբերյալ Շեքս­պիրի ժամա­նակվա տար­բեր պատկերացում­ներ: Զինվորականներ Մար­ցելլուսն ու Բեռ­նարդոն արտահայտում են կաթոլիկ ե­կեղեցու ավան­դական տեսակետը, որը 1586 թ. տպագրված իր աշխա­տության մեջ շարադրել է ֆրան­սիացի «ոգեգետ» Պիեռ Լը Լուայեն. այն է` ուրվական­ները կարող են մեռյալների ոգիներ լի­նել: Նրանց թույլատրվում է որոշակի նպա­տակով քավարանից երկիր վերադառ­նալ, իսկ բարեպաշտ մարդկանց պարտքն է` օգնել, որ դեգերող ոգին հանգիստ գտնի: Կաս­կածամիտ Հորա­ցիոն անգլիա­ցի պառլամեն­տական Ռե­ջինալդ Սքոթի մոտեցման (1584) արտա­հայտիչ է, համա­ձայն որի` ոգին ըն­դու­նակ չէ նյութական տեսք ընդունել ու երևալ մարդկանց: Իսկ Համլետի երկբա­յությունը, որ Ուրվականը կարող է սա­տանա լինել, արտացոլում է շվեյցարացի բողոքական աստվածաբան Լյուդ­վիգ Լաֆատերի կար­ծիքը (1569), թե` չնայած ուրվականները եր­բեմն կարող են հրեշ­տակ­ներ լի­նել, նրանք մեծ մասամբ որևէ մեռյալի կերպարան­քով հայտնվող դևեր են (այդպես էր կարծում նաև Ջեյմս I թա­գավորը): Բողոքա­կանները մեր­ժում էին քավարանի գաղափարը և գտնում, որ ո­գիներն ընկնում են ուղիղ դրախտ կամ դժոխք: Իսկ իր` Դովեր Ուիլսոնի եզրա­կացությունն այն է, թե Ուրվականը «Համլետ»-ում քավարանի ոգի է, ով գա­լիս է «ոչ թե առասպելական Տարտարո­սից, այլ այն աշխարհ գնացած ոգիների տեղից, որի գոյու­թյանը հետ­միջնադար­յան Անգլիան, թեև արտաքուստ բողոքա­կան` դեռևս հավա­տում էր տասնվե­ցե­րորդ դարի վերջին» [3, էջ 56]:

Խնդիրը նոր հետաքրքրություն է ա­ռաջացրել, երբ 1951 թ. հոգևո­րական գրականագետ Ռոյ Բեթթընհաուզը կար­ծիք է հայտնել [1, էջ 161–192], թե Ուր­վականը «Համլետ»-ում, իր վրիժառու էությամբ, չի կարող կաթոլիկ քավարա­նի ոգի լինել, ուստի նրա հետմա­հու կացարանն ավելի շուտ հեթանոսական Հադեսն է, «հների քավարանը» կամ դժոխքը (քանի որ քրիստոնեական տեսանկյունից այդ բոլորը դժոխք են, իսկ դրանց բնա­կիչները` «նզովյալ» ոգիներ): Անդրաշխարհի մասին նման պատկե­րա­ցումն, ըստ Բեթթընհաուզի, հմայում էր «Վերածննդի հումա­նիստ մտավորա­կանի երևակայությունն ու ընկա­լումը»:

Նրա հետ չի համաձայնել մեկ այլ հոգևորական` մոնսինյոր Իսիդոր Ջոզեֆ Սեմփերը [8, էջ 222–234]: Ուրվականը ողբում է (I.5.77–78), որ «հաշիվ տալու» է ուղարկ­վել «առանց օծման, հաղորդու­թյան ու անպատ­րաստ»: Սա անկեղծ և հուզիչ խոսք է (Բեթթընհաուզը գրել էր, թե Ուրվականը վերջին օծման ու հա­ղորդության մասին խոսում է զուտ ձևա­կանորեն` չհավատալով դրանց): Ինչո՞ւ պիտի հեթանոս ուրվականն առհասա­րակ նման բան ա­սեր, հարց է տալիս Սեմփերը` ավելացնելով. «Ան­հեթեթ կլի­նի պատկերացնել մի «նզովյալ ոգի» դա­սական հին աշխարհի դժո­խային ոլորտ­ներից, ով սգում է, թե մեռել է` առանց կաթոլիկ եկեղեցու վերջին օծումն ու հա­ղորդությունն ստանալու»:

Այնուհետև հարցը քննարկել է Ռո­բերտ Ուես­թը [9, էջ 1104–1117]` ընդգծե­լով միա­կողմանի տեսություննե­րի ան­բավարարությունը: Նրա կարծիքով` Ուր­­վակա­նը լիովին չի համապատասխանում ո՛չ սատանայի, ո՛չ հեթանոս և ո՛չ էլ կաթոլիկ ոգու գաղափարնե­րին, այլ Շեքսպիրը դիտմամբ հորի­նել է անորոշ կերպար` հանդիսատեսների մեջ երկբա­յություն առաջաց­նելու նպատակով: Ա­ռաջին` ասում է Ուես­թը, եթե նա ցան­կանար, որ տեսիլքն ընկալվի իբրև սա­տանա, ապա Ուրվականը Գերտրուդի հա­մար չէր մտահոգվի (դևերին երբեք չի վերագրվել քրիս­տոնեական հանդուրժո­ղություն): Երկրորդ` եթե Շեքսպիրն ու­զեր հեթանոս տեսիլք ներկայացնել, ա­պա Ուրվականը չէր խոսի կաթոլիկ ծե­սերի մա­սին: Եվ վերջապես, եթե հեղի­նակը մտադիր լիներ պատկերել փրկված ոգի` Աստծո ցասման ու արդա­րության գործիք, ապա նա զերծ կլիներ անձնական վրիժառության զգացումից:

Բանավեճին տարիներ անց միացել է քույր Միր­իամ Ջոզեֆը [7, էջ 493–502]` փոր­ձելով դավանաբանորեն հիմ­նավո­րել սատանայի ու բարի ոգու առկա­յու­թյունը նույն կեր­պարում: Ըստ Ջոզեֆի` ոխակալությունը չի նշա­նակում, թե Ուր­վականը քավարանից չէ, քանզի աստվածաշնչյան «Մի՛ սպանիր» պատվի­րա­նի առանձին խախտումներ ընդունում է նաև ինքը` Աստված: Թովմա Աքվինա­ցին որպես այդ­պիսի բացառության օրի­նակ մեջբերել է Աստծո հրամանը Մով­սեսին` սպանել ոսկե հորթին երկր­պա­գողներին: Ուրվականի վրեժի կոչն, ա­սում է Ջոզեֆը, մեկ այլ բացառություն է. Աստծո հատուկ պատվեր` ուղարկված մի բարի ոգու միջոցով:

Կարծիքների այս փոխանակությանն, իհարկե, մասնակցել են նաև ուրիշները, բայց նրանց անունները տալու անհրա­ժեշտություն չկա: Կարճ անդրադառ­նանք միայն Սթիվեն Գրինբլա­տի` 2001 թ. լույս տե­սած «Համլետը քավարանում» ուսումնասիրության համապատասխան հատվածին [4, էջ 206–256]:

Գրինբլատը գրում է, թե մտադ­րու­թյուն չունի վերադառնալու Ուր­վականի էության շուրջ Ռոյ Բեթթընհաուզի, քույր Միրիամ Ջոզեֆի և այլոց ծավալած բա­նավեճին: Դա, ըստ նրա, «Համ­լետ»-ի այն անպատասխան հարցերից է, որոնց վե­րաբերյալ յու­րաքան­չյուր միակողմանի կարծիք անխուսափելիորեն թերի է, քանզի կարելի է բերել հավասարապես համոզիչ հակադիր փաստարկներ: Այն­ուամե­նայնիվ, նա հայտնում է իր տեսա­կետը. «Որոշակիորեն բողո­քական խառ­նված­քով (distinctly Protestant temperament) մի վիտտեն­բերգ­ցի երիտասարդի այցե­լում է որոշակիորեն կա­թոլիկ մի ուրվա­կան» [4, էջ 240]:

1563 թ., «Համլետ»-ի առաջին բեմադ­րությունից մոտ քառասուն տարի առաջ, Անգլիայի եկեղեցին, կաթոլիկ վարդա­պետության մի շարք այլ դրույթ­ների հետ, մերժել էր նաև քավարանի գաղա­փարը, որ­պես «փուչ բան» (fond thing): Հետևաբար այնտե­ղից դուրս եկած և Հռո­մի եկեղեցու վերջին ծեսերի մասին խո­սող ոգին կաթոլիկ է: Այս առու­մով Գրին­բլատը չի բացառում, որ Ուրվականն ունեցել է իրական նա­խատիպ` Ջոն Շեքսպիր, հեղինակի հայրը: 1757 թ. ապրիլին Ստրատ­ֆորդի այն տան տերը, որ­տեղ ծնվել է Շեքսպիրը, որոշում է նորո­գել կտուրը: Արհեստավորներից մեկը հեծանների ու կղմինդրի արանքում գտնում է մի փաստաթղթի պատճեն, որ հայտնի է իբրև Ջոն Շեքսպիրի «հո­գևոր կտակ» (spiritual testament): Կաթոլիկ դավանանքի այդ նմուշը ստորագրողը խնդրում է Աստ­ծո ներումը, եթե հան­կարծ մի ձախորդ պատահարի հետևան­քով ինքը մահից առաջ զրկվի վերջին ծե­սից (այս­ինքն, Ուրվականի խոսքով` մեռնի «առանց օծման, հաղորդու­թյան ու անպատրաստ»): Եթե փաստաթուղթը վավերական է, ապա ուշագրավ կապ կա Շեքսպիրի ու Դանիայի արքայազնի կա­թոլիկ հայրերի միջև: Իսկ ինչ վերաբե­րում է Համլետի բողոքականությանը, Գրինբլատը դրա վկայություն է համա­րում, օրի­նակ, հետևյալ հատվածը (IV.3.16–20).

ԹԱԳԱՎՈՐ  -Հա՛մլետ, ո՞ւր է Պոլոնիուսը:
ՀԱՄԼԵՏ –  Ընթրիքի:
ԹԱԳԱՎՈՐ -  Ընթրիքի՞, ո՞ւր:
ՀԱՄԼԵՏ-   Ոչ որտեղ ինքն է ուտում, այլ` որ­տեղ իրեն են ու­տում:

Բողոքականները ծաղրում էին կաթո­լիկ հաղոր­դության խորհուրդը: Եթե Աստծո մարմինը հաց է, ասում էին նրանք, ուրեմն այն կարող են ուտել որ­դերը, ճանճերն ու մկները, այն կարող է նեխել ու քայքայվել և այլն: Համլետն, այսպիսով, հենց դա է ակնարկում:

Գրինբլատն, ինչպես իրենից առաջ ու­րիշները, շեշտում է քավարա­նի ոգու և նրա ոխակալության անհամատեղելիու­թյունը: Բայց այդ հակասու­թյու­նը կարող է մասամբ հարթվել, եթե, գրականա­գե­տին հե­տևելով, Ուրվականի պատգամը համա­րենք առաջին հերթին ոչ թե վրեժի, այլ իրեն հի­շե­լու կոչ (քանզի նրա վերջին խոսքն է` «Մնաս բա­րո՜վ, մնաս բարո՜վ և հիշի՜ր ինձ»):

Ուրվականի կերպարի` դավանաբա­նական տես­անկյունից նման վեր­լուծու­թյուններն, անկասկած, բնականոն ու հե­տաքրքիր են, քանի որ երկում ե­ղած զանազան ակնարկները մեզ մղում են կամա թե ակամա մտածելու ավագ Համ­լետի ոգու ժամա­նա­կավոր կամ վերջին հանգրվա­նի և անդրաշխարհի այս թե այն տիրույթից նրա հայտնվելու մասին: Քավարա՞ն և ապա երկի՞նք, թե դժոխք, մաքրա­գործվող ոգի՞, թե սա­տանա, կա­թոլիկությա՞ն, թե բողոքականության արտահայտիչ. այս ամենը ու­շագրավ նյութ է ուսումնասիրության ու մտավարժանքների համար: Սակայն առաջին հերթին ոչ թե իր քավարանային, երկ­նային կամ դժոխային, այլ մարդկային էությամբ է, որ շեքսպիրյան այս ցնցող կերպարը խռովում է մեր հոգին ու միտ­քը` անջնջելիորեն դրոշմվելով գիտակ­ցության մեջ:

Ուրվականները բեմում նորություն չէին. նրանք ներկա էին արդեն անտիկ դրամայում և սովորա­կան էին էլիզաբեթ­յան թատրոնում նաև Շեք­սպի­րից առաջ: Բայց այն էմոցիոնալ հարստությունը, ողբերգակա­նությունն ու կենդանի հատ­կանիշները, որոնցով նա օժտել է ավագ Համլետի տեսիլքին, կերպարը դարձնում են աննախադեպ ու անզու­գա­կան: Նրան դիտել իբրև զուտ քավարանից կամ, ա­ռավել ևս` չար միտումով գեհենից դուրս եկած ոգի, չզգալ ու չկիսել նրա զգաց­մունք­ները, անլուր տառապանքն ու վի­րավորանքը, որոնցով թելադր­ված է վրե­ժի` թեկուզև հակաքրիստոնեական կոչը, նշանակում է բաց թողնել երկի ամե­նահուզիչ պա­հերից և «ողբերգական փաս­տի» ամենաէական տարրերից մեկը: Ուրվա­կանի երևակայական կերպարան­քով մենք նախ և առաջ տեսնում ենք մարդ` վեհ ու կատար­յալ, թեկուզև` իդեալականացված (հմմտ. I.2.186–188, III.4.61–63), որքան էլ նա խո­սի իր երկրավոր մեղքերի մասին, մի փառա­հեղ, սակայն անարգված միապետ` ինքը դարձած դժո­խային ոճիրի զոհ և այդ գի­տակցությունից սաս­տիկ կե­ղեքվող: Որդու առջև նրա հանդես գալու և իր պատ­մությունն անելու տեսարանում մեր մարմ­նով սարսուռ է անցնում, և մենք արիստոտել­յան երկյուղ ու կարեկցանք ենք զգում, ոչ թե մտա­ծում` նա քավարա­նի՞ց է եկել, թե դժոխքից: Իսկ դավանաբանական առումով նրա բնույ­թի մասին դատողությունները կարող են ծագել հե­տագա մտորումների ընթացքում և երկ­րորդական նշանա­կություն ունեն: Դրանք առաջնա­յին չեն եղել նաև Շեքս­պիրի համար, ով, անշուշտ, իմանալով հան­դերձ ոգիների մասին իր ժամանակի զանազան տե­սություններ` բնավ նպա­տակ չի ունեցել հետևելու դրանցից որևէ մեկին, այլ առկա պատկերա­ցում­ներն օգտագործել է` միախառնելով իրար ու զուտ պայմանականո­րեն, իբրև գրական հնարանք: Սա, հարկավ, Վերածննդի հումանիզմի և, մասնավորա­պես, Շեքս­պիրի մտայնության վառ դրսևորում է:

Որպեսզի ավելի հստակ պատկերաց­նենք, թե ինչ հետևանք է ունե­նում Ուր­վականի կերպարի` մեր կարծիքով սխալ մեկնաբանությունը, երբ նրան զր­կում են մարդկային հատկանիշներից ու ներկա­յաց­նում որպես զուտ սխեմատիկ ոգի, առավել ևս` չար, համեմատենք, օրինակ, Գրիգո­րի Կոզինցևի, Ֆրանկո Ձեֆֆիրել­լիի և Քեննեթ Բրանայի հայտնի ֆիլ­մերի հա­մապա­տասխան հատվածները: Առա­ջինում Ուր­վականը խո­րա­պես ող­բերգա­կան կերպար է, խոսում է զուսպ ու ցածր, բայց սաստիկ ցավ ու միաժա­մա­նակ ընդ­վզում արտահայտող խորհրդա­վոր ձայ­նով: Նա չա­փազանց ազդեցիկ է (դրան, իհարկե, մեծապես նպաս­տում է Դմիտրի Շոստակովիչի երաժշտությու­նը), և թեպետ նրա դեմքը գրեթե չենք տեսնում, այդ ֆիլմը մեկ անգամ դիտողն այ­լևս նրան չի մոռա­նում: Նույնպես տպավորիչ, սակայն շատ տարբեր է Ուր­վա­կանի կեր­պարը Ձեֆ­ֆիրելլիի մեկնա­բանու­թյամբ: Նա խախտել է Շեքս­պիրի պա­հանջը` ավագ Համլետին ներկայաց­նելով առանց երեսկալը բաց սա­ղա­վարտի: Պատճառը պարզ է. Ձեֆֆիրել­լին ճիշտ չի համարել, նույ­նիսկ մասամբ, ծածկել մեծ դերասան Պոլ Սքոֆիլ­դի ար­տահայտիչ դեմ­քը: Իսկ նա, իր փայլուն դերակա­տարմամբ, ստեղ­ծել է անպատիվ ար­ված ու տա­ռապ­յալ արքայի անզուգա­կան կեր­պար: Ինչ վերա­բերում է Բրանայի ֆիլմի Ուր­վակա­նին, որի դժոխա­յին ու­ժից գետինը ճեղքվում է և կրակ ու ծուխ ժայթքում, ապա նրա սատանայական դեմքը, ապակյա ժանտ հա­յացքն ու վրեժի կոչող խռպոտ ձայնը կա՛մ մեր մեջ որևէ հույզ չեն առա­ջացնում, կա՛մ էլ, լա­վա­գույն դեպ­քում` միայն տհաճություն ու հակակրանք: Եվ խախտ­վում է էլսինորյան ող­բերգության տրամա­բանու­թյունը, քանզի այս կերպարն, ըստ Բրանայի մեկնաբա­նության, իր գլխավոր հատկանիշով ոչ թե զոհ է, որ ակամա պատճառ է դառնում ուրիշ զո­հե­րի, այլ դիվա­յին ուժ, և հետագա դեպքերի բուն պատճառը ոչ թե առաջին սպանու­թյունն է, այլ Ուր­վա­կանի չարությունը:

Ավագ Համլետի կերպարի մարդկային ու էմո­ցիոնալ բնույթի մասին խոսելիս անհրաժեշտ է նաև շեշտել Գերտրուդի հանդեպ նրա վերաբեր­մունքը: Գիշերա­յին խավարում իր ահավոր սպանությու­նը նկարագրե­լուց ու որդուն վրեժի կոչե­լուց հետո Ուրվականը հանկարծ նրան արգելում է մոր դեմ որևէ ոտնձգություն անել (I.5.85–88).

Մի՛ պղծիր քո միտքը. հոգիդ թող մորդ դեմ
Դավ չնյութի: Դու երկնքի՛ն հանձնիր նրան,
Եվ թող կրծքում աճող փշերն իրեն խայթեն
Ու խոցոտեն:

Պատվիրանն անսպասելի է, առաջին հայացքից` անտրամաբանա­կան: Չէ՞ որ քիչ առաջ Ուրվականը խիստ դառնացած խոսում էր իր Թագուհու բարո­յական անկման մասին: Ինչո՞ւ է հան­կարծ պաշտպան կանգնում նրան, ինչո՞ւ է ուզում հեռու պահել որդու ար­դար ցա­սումից: Այս հարցին տարբեր պատաս­խաններ են առաջարկվել: Ֆիլիպ Էդուարդզն, օրինակ, նշում է, թե դա մեղմում է Ուրվա­կանի ոխակա­լության վերաբերյալ մեր զգացողու­թյունը: Սա­կայն նա հատվածն ավելի կարևորում է Կլավդիուսի ու Գերտրուդի հատուցումը «կրոնա­կան համատեքստում» (religious context) դիտելու տեսանկյունից: Թա­գուհու երկրավոր պատիժը պիտի լինի նրա խիղճը («կրծքում աճող փշերը»), իսկ թե հետո նրան ինչ է սպասում` դատապարտո՞ւմ, թե նե­րում, հետմահու գոյության խնդիր է: «Դու երկնքի՛ն հանձնիր նրան» խոսքն, ըստ Էդուարդզի, նշանակում է, որ ոչ թե սոսկ Ուրվա­կանը, այլ երկ­նային արդարությունն է պահանջում Գերտրուդին երկրի վրա ան­պատիժ թողնել, իսկ Կլավդիուսին պատուհասել մարդու ձեռքով: Այս­ինքն` ոգին ու­զում է հասկացնել, որ ինքը հան­դես է գալիս Աստ­ծո անունից, բայց երկի հետագա բովանդակու­թյու­նից հստակ չի դառ­նում` նա «իրավասո՞ւ է» այդ անել, թե ոչ [6, էջ 43–45]:

Ուշագրավ մեկնաբանություն է, սա­կայն չի բա­ցատրում Ուրվականի խոս­քերի բուն նշանակու­թյունը: Իսկ դա, թերևս, ավելի հեշտ հասկա­նալի է, քան կարելի է առաջին հայացքից պատկե­րացնել. ավագ Համ­լետը պարզապես շա­րունակում է Թա­գուհուն սիրել` չնայած նրա վար­մունքին: Այդ սերն ավելի ուժեղ է, քան Գերտրուդի պատճառած դառ­նու­թյունն ու զայրույթը, և զգայուն Ուրվա­կանն անկարող է տվյալ դեպքում ոխա­կալ լինել: Կնոջ հանդեպ ավագ Համլետի չմարող սիրո ցայ­տուն ապացույց է նաև նրա երկրորդ այցելու­թյու­նը: Այն պա­հին, երբ Համլետը մորը դաժանորեն պարսավում է հոր նկատմամբ անհա­վատար­մու­թյան և Կլավդիուսի հետ կապվելու համար, հան­կարծ դարձ­յալ հայտնվում է տեսիլքը և նրան դի­մում այսպես (III.4.110–115).

Չմոռանա՛ս. իմ այս այցով
Քո բթացած նպատակն եմ ուզում սրել:
Սակայն նայի՛ր, շփոթմունք է մորդ տիրել,
Կանգնի՛ր նրա և իր տանջվող հոգու միջև.
Մղձավանջը զորեղ է թույլ մարմիններում,
Խոսքդ նրա՛ն ուղղիր, Հա՛մլետ:

Ընդամենը վեց տողանոց այս հատ­վածում Համ­լետի «բթացած» վրի­ժառու­թյան մասին Ուրվակա­նը հիշեցնում է սոսկ հարևանցիորեն, ա­ռաջին եր­կու տողում: Նույնիսկ թվում է, թե Կլավ­դիուսին պատժելն այլևս նրա հիմնական մտահոգությունը չէ: Նրան այլ բան է հետաքրքրում` որդու անգութ կշտամ­բանքից պաշտպանել Գերտրուդին` այն կնո­ջը, որին, հակառակ ամեն ինչի, նա դեռ քնքշորեն սիրում է ու հոգ տանում:

Ուրվականի այս այցելությունը հատ­կա­նշական ու հետաքրքիր է նաև այլ առումով: Նրա տառապ­յալ ու կարեկցելի տեսքը, որից, Համլե­տի խոսքով, քարերն անգամ կհուզվեին, ոչ թե որդուն վրեժի է դրդում, այլ, ընդհակառակը, նրան հա­մակում գթասրտությամբ: «Ինձ մի՜ նա­յիր, որ կարեկից / Քո վարմունքով չկա­սեցնես չար միտումս»,– ա­սում է նրան Համլետը (III.4.127–128): Նման տա­րա­բախտ ոգու կերպա­րը` անարժան կնոջ նկատ­մամբ տակավին հոգատար, որևէ առնչու­թյուն չունի այն «սատանայի» հետ, որ նրա մեջ տեսել են որոշ բա­նասերներ ու ռեժիսորներ:

 2) Մնացյալը լռություն է

Որդուն երկրորդ անգամ հայտնվելուց և Գերտ­րուդի ննջարանում իր անսպա­սելի ու լակոնիկ հրահանգը տալուց հե­տո Ուրվականն այլևս հեռա­նում է և որևէ մասնակցություն չի ունենում դեպ­քերի հետագա ընթացքին: Չկա նույնիսկ մի ակ­նարկ, որ մեզ հուշի նրա կարծիքը կատարվածի վե­րաբերյալ: Գոհանո՞ւմ է արդյոք, երբ Կլավդիուսն ի վերջո ստա­նում է իր արժանի պատիժը, ցավո՞ւմ, որ դա լինում է Համլետի մահվան գնով, և ափսո­սո՞ւմ, որ նրան մղեց ճակատագ­րական վրիժա­ռու­թյան: Ուրախանո՞ւմ է, թե տխրում, երբ այն աշ­խարհ է գնում ու իրեն բախտակից դառնում նաև Գերտ­րուդը, կամ սգո՞ւմ է, երբ իր օրոք հզոր դան­իական թագավորությանը տիրա­նում է մի օտարա­կան` իր վաղեմի թշնա­մու որդի Ֆորտինբրասը: Այս և ուրիշ հարցերի պա­տասխանը գտնելու հա­մար ստիպված ենք ապավինել ոչ թե բուն եր­կին, այլ մեր երևակայությանն ու տրա­մաբանությանը, և մեզ մնում է սոսկ են­թադրություններ անել:

Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, քանի որ «Մնաց­յալը լռություն է», անհայտություն ու մշուշ, իսկ անդրաշխարհից դուրս եկած տեսիլքը` այդ անորո­շության մարմնավորում: Եթե Ուրվականը եզրա­փակիչ ողբի տեսարանում հայտնվեր և, հետմահու իմացության իր բարձունքից, գնահատական տար տեղի ունեցածին, ապա մնացյալը կդադարեր լռու­թյուն լի­նել, և «Համլետ»-ը կկորցներ իր բնույթը` նմանվելով, ասենք, Թոմաս Քիդի «Իս­պանական ողբերգություն» պիեսին. այն­տեղ սպանված Անդրեայի ուրվականը, Վրեժի ընկերակցությամբ, բեմի վրա է ողջ գործողության ընթացքում, իսկ վեր­ջում, իր առջևի դիակույտին նայե­լով, հրճվանք է ապրում ու Վրեժին խնդրում մեղավորներին հավիտե­նական տառա­պանքի մատնել դժոխքում (IV.5.1–44):

Հոդվածն ավարտելուց առաջ ուզում ենք վերա­դառնալ այն գիշերվան, երբ Համ­լետն ա­ռաջին անգամ տեսնում ու զար­հուրած դի­մում է նրան: Իր խոսքի վերջում նա հոր ոգուն խնդրում է պատասխանել երեք հարցի. «Ասա՛. ին­չո՞ւ, ինչի՞ համար և ի՞նչ ա­նենք» (I.4.57): Թե ին­չու և ինչի համար է Ուրվականը հայտնվել, իմա­նում ենք նրա եղերական պատմությունից, իսկ թե ինչ պետք է ա­նեն Համլետը և մյուսները, նա չունի հիմ­նավոր ու սպառիչ պատասխան, այլ` ընդամենը երկու մասնավոր ցուցմունք. ա­ռաջին` որդին պի­տի վրեժ լուծի իր սպա­նության համար, և երկրորդ` այդ անելիս մոր դեմ «դավ չնյութի»: Բավարա՞ր է սա արդյոք «ի՞նչ անենք» հարցին պա­տաս­խանելու համար: Իհարկե ո՛չ, քանզի Կլավդիուսին խողխող­ելը և Գերտրուդին խնայելը չի կարող հունից դուրս եկած ժամանակը դարձ­յալ հունի մեջ դնել, իսկ դրա միջոցը չգիտի անգամ անդենական ոլորտներից հայտնված ոգին:

Շեքսպիրի վաղ կենսագիր և առաջին բազմա­հա­տոր հրատարակու­թյան խմբագիր Նիքոլաս Ռոուն 1709 թ. նշում է [10, հատ. 1, էջ VI], թե նրա` իբրև դե­րասանի մասին միակ տեղեկությունը, որ ինքը կարողացել է գտ­նել, վերա­բե­րում է Ուրվականին: Հենց այդ գործող անձի մարմնավորումն է եղել Շեքսպիրի սահմա­նափակ դերակատարումների գա­գաթնակետը (top): Փաստը խորհրդա­նշական է. առեղծվածային թատե­րա­գիրը լավա­գույնս խաղացել է իր հորի­նած առեղծվածային կերպարի դերը: Շեքս­պիրի անձնավո­րության հետ կապ­ված հարցականները և նրանք, որ առա­ջադրում է Ուրվականը, մեզ դրդում են ո­րոնել հնարավոր կամ ճշմարտանման պատասխան­ներ, և որոնումը շարունա­կական է, քանզի այդ հարցականներն, ըստ էության, պատասխան չու­նեն: Ի վերջո, հե­ղինակի և իր ստեղծած ու խա­ղա­ցած տարօրինակ կերպարի անմեկ­նելի հայտնու­թյունն ու հեռանալը մեզ թողնում են լուռ երկ­մտության մեջ:

Հար­կավ, մնացյալը լռություն է: