Հաւատոյ պատկերացումների մասին այս շրջանում այսքանը միայն կարող ենք ասել, որՊօղոս առաքեալի գաղափարները յետ են մղուած և նրա յարաբերութիւնը Հին Կտակարանի հետ չի ըմբռնւում: Դրա պատճառն ոչ թէ այն է, որ քրիստոնեաներն ընկած են հրէական նախապաշարումների մէջ, այլ ընդհակառակը` որովհետև հեթանոս քրիստոնեաները ո՜չ մի ներքին կապ չէին զգում իրենց ու հրէական օրէնքի մէջ: Նոցա համար ամենագրաւիչն ու ամենից աւելի կարևոր նշանակութիւն ունեցողը երկնքի ու երկրի մի Աստուծոյհաւատն էր: Այդ Աստուածը կամենում է մարդկանց շնորհ անել, իւր որդի Քրիստոսի միջոցով կոչում է նրանց իւր արքայութիւնը, ուր անապական կեանքն է սկսւում` իբրև հակադրութիւն այս աշխարհի անցաւորականութեան ու ոչնչութեան: Քրիստոնեաներն են Աստուծոյ ընտրեալ ժողովուրդը, և ո՜չ թէ Իսրայէլը. իսկ Քրիստոսը տիեզերքի դատաւորն է, ճոխացած աստուածային պատուով: Գործնական նպատակները գլխաւոր դեր են կատարում. «Ով որ Քրիստոսին իբրև կենդանիների ու մեռելների դատաւորի բանի տեղ չի դնում, նա քիչ բան է սպասում նրանից և մոռանում է թէ ի՛նչ դրութիւնից, ո՞ւմ միջոցով և ուր է կոչուած, թէ ինչքան է տանջուել մեզ համար Քրիստոսը (Բ. Կղեմէս)»:
Քրիստոսն այդպիսով ներկայանում է իբրև Աստուծոյ յայտնագործողը, որ մի նոր օրէնք է բերել. այդ օրէնքին պէտք է հետևեն քրիստոնեաները իրենց բարոյական պայքարի ժամանակ այս աշխարհում ու այս աշխարհի հետ: Բարոյական օրէնքը սկսում է դեր խաղալ, ոչ հրէականը. և մի կողմից շեշտւում է զգայականութիւնից, մասնաւորապէս սեռական զգայականութիւնից հեռանալու կարիքը, իսկ միւս կողմից մերձաւորին սիրելու վեհ պատուէրը, որ իւր կատարելութիւնն է գտնում թշնամուն սիրելու մէջ: Այդպիսով որոշւում են կեանքի ու մահու ճանապարհները:
Ուրեմն միաստուածութիւնն և խիստ բարոյականութիւնն է այս շրջանի քրիստոնէութեան բնորոշ գիծը հեթանոսական աշխարհում:
Աստուածպաշտութիւնն էլ գտնւում է դեռ ևս իւր զարգացման առաջին աստիճանի վրայ: Որովհետև միայն այնպիսի հեթանոսները կարող էին քրիստոնեայ դառնալ, որոնք ներքին համոզմամբ զգացել էին ու ընդունել քրիստոնէութեան ճշմարտութիւնը, այդ պատճառով կարևոր է դառնումմկրտութիւնից առաջ քրիստոնէական սկզբունքներն այդպիսիներին ուսուցանելն ու բացատրելը:Մկրտութիւնից առաջ արտասանւում էր մկրտութեան խոստովանութիւնը, որի նախնական օրինակը յայտնի է արդէն Բ. դարու կիսից առաջ Հռովմում, և յանուն Երրորդութեան է կազմուած: Մկրտութեան եղանակը դեռ ևս բոլորովին որոշ չէ, կարելի է կատարել սուզելով ջրի տակ, կամ նաև միայն սրսկելով:
Առաքելական շրջանի սովորութեան նման այժմ էլ քրիստոնեաների ժողովները երկու տեսակ են`խօսքի և սիրոյ ու Տիրոջ ճաշերի համար: Առանձնապէս սուրբ ճաշերը ծառայում են համայնական կեանքի և միութեան նշան: Աղօթքներից մէկի մէջ, որ արտասանում էին այդ ճաշերի ժամանակ, ասուած է. «Ինչպէս որ այս կտրուած հացը ցրուած էր բլուրների վրայ և այժմ հաւաքած մի է դարձել, թող այնպէս էլ քո եկեղեցին երկրի ծայրերից հաւաքուի քո արքայութեան մէջ. որովհետև քոնն է փառքն ու զօրութիւնը` Յիսուս Քրիստոսի միջոցով յաւիտեանս»: Քրիստոնեաները գոհութիւն են յայտնում Աստծուն, որ յայտնագործել է նրանց Քրիստոսի միջոցով իսկական ճանաչողութիւնը,հաւատն ու անմահութիւնը, որ նրանց կերակուր է տալիս և յաւիտենական կեանք շնորհում. «Յիշի՜ր քո եկեղեցին ու ազատէ նրան ամեն չարից, կատարեալ դարձրու նրան քո սիրոյ մէջ…որովհետև քոնն է զօրութիւնն ու փառքը յաւիտեանս: Թող ոչնչանայ այս աշխարհը և գայ քո շնորհը … Ով սուրբ է, թող մօտ գայ. ով ո՜չ, թող ապաշխարէ. մարան աթա՜, ամէն»:
«Խօսք»ի ժողովների կենդրոնը կազմում է Ս.Գրոց կանոնաւոր ընթերցումը: Հին Կտակարանի կողքին այժմ տեղ է գրաւել նաև Տէրը` իւր աւետարանով: Ազատ խօսքը դեռ չէ լռել, բայց այն էլ սկսում է անփոփոխ ձև ընդունել: Նոյնպէս և աղօթքը: Այդպիսի աղօթքի մի օրինակ ունինքԿղեմէսի թղթի վերջում. այստեղ ամենից առաջ փառաբանւում է Աստուած իբրև Արարիչ, որ կարող է բարձրը ցածացնել և ցածը բարձրացնել, սպանել ու կենդանացնել, որ իւր որդու` Յիսուս Քրիստոսի միջոցով ընտրել է նրանց, որոնք իրեն սիրում են: Նրան օգնութեան են կանչում նեղութեան միջոցին, որ ոտքի կանգնէ ընկածներին, բժշկէ թոյլերին և այլն, «Որպէս զի ամբողջ աշխարհն իմանայ, որ դու ես միակ ճշմարիտ Աստուածը, և Յիսուս Քրիստոսը քո Որդին, իսկ մենք քո ժողովուրդը»: Ապա` խնդրում են նրանից ներել մեղքերը, սրբել իւր ճշմարտութեան միջոցով, բարու մէջ ամրապնդել, խաղաղութիւն և համերաշխութիւն շնորհել «Մեզ և երկրի բնակիչներին»: Վերջապէս խնդրւում է նաև թագաւորի ու իշխանութեան համար, շեշտելով քրիստոնեաների պարտականութեան մասին նոցա հնազանդել և պաղատելով, որ նրանց սիրտն Աստուած դէպի բարին ուղղէ:
Մկրտութիւնը եկեղեցու մէջ մտնողների և Տիրոջ արքայութեանը մասնակցելու կոչուածների նախկին մեղքերը մաքրում է, բայց միևնոյն ժամանակ նոցա վրայ պարտականութիւն է դնում «Կեանքի ճանապարհը» կամ Տիրոջ պատուէրներն այլ ևս չթողնել: Սակայն բարոյական բարձր պահանջների հետևանքն այն է լինում, որ շատերը չեն կարողանում կատարել այն, անկման դէպքերն սկսում են յաճախանալ և հետզհետէ այդպիսով յառաջ է գալիս կատարելութեան բարձրագոյն աստիճանի գաղափարը, հանդէպ աւելի ստոր աստիճանի, որը մեծ ամբոխի կամ շատերի համար է: Այդպէս` «Առաքելոց Վարդապետութիւնն (Զ. գլ.) ասում է. «Եթէ կարող ես Տիրոջ ամբողջ լուծը կրել, այն ժամանակ կատարեալ կլինիս. իսկ եթէ չես կարող, արա՜ գոնէ այն, ինչ որ կարող ես»: Իսկ Բ. Կղեմէս գլ. Է. ասուած է. «Մենք պէտք է կռուենք, որպէս զի պսակին արժանանանք. և թէև չենք կարող բոլորս պսակուել, բայց աշխատենք գոնէ պսակին մօտենալ»: Հետզհետէ մինչև անգամ առաջ է գալիս այն գաղափարը, թէ հնարաւոր է բարի գործելով Աստուծոյ պատուէրներից իսկ գերազանցել և աւելի բարձր պատիւ ձեռք բերել: Բանն այնտեղ է հասնում արդէն, որ կարևոր է համարւում ճգնաւորներին զգուշացնել ամբարտաւանանալուց (Իգնատիոսի թուղթ առ Պօղիկարպոս 5., Ա. Կղեմէս 38 շար.):
Մեղաւորներին թոյլատրւում է ապաշխարել և թողութիւն ստանալ: Ս. Հաղորդութիւնից առաջ մանաւանդ պահանջւում է խոստովանել նոյն իսկ համայնքի առաջ բոլոր յանցանքները և հաշտուել բոլորի հետ, որպէս զի «Նոցա զոհաբերութիւնը սուրբ լինի»: Բայց որովհետև մի կողմից իշխում է այն հասկացողութիւնը, թէ Քրիստոսի համայնքը սուրբ պէտք է լինի, միւս կողմից նկատելի է դառնում հետզհետէ տիրող թուլութիւնը համայնքների մէջ, այդ պատճառով այն գաղափարն է առաջ գալիս, թէ շուտով Տէրը պիտի գայ և նրա խոստացած փրկութեանը մասնակցել կարող են միայն նրանք, որոնք սուրբ կգտնուին: Այժմ ժամանակ է ապաշխարելու, բայց ժամանակը կարճ է: Այդ մտքով Հերմասը ապաշխարութիւնը կարևոր է համարում եկեղեցու համար, բայց առանձնապէս շեշտում է, թէ շուտով ամեն ինչ ուշ կլինի: Մի առանձին խնդիր է, թէ ինչպէս պէտք է վարուել յայտնի մեղաւորների հետ. առանձնապէս հոգսի առարկայ է անառակութիւնն ու ուրացողութիւնը: Այդպիսիներիին առաքեալներից մնացած աւանդութեան համաձայն պէտք էր արտաքսել համայնքից: Կարո՞ղ է մէկը, որ իւր մկրտութեան կնիքը մաքուր չէ պահել, կրկին ընդունուել համայնքի մէջ: Այստեղ էլ Հերմասը, յատկապէս անառակութեան դէպքում, մի վերջին անգամ էլ թոյլ է տալիս ապաշխարութիւնից յետոյ ընդունել:
Եկեղեցական կազմակերպութեան մէջ էլ այս շրջանում դեռ ևս մեծ փոփոխութիւններ տեղի չեն ունեցել: Եկեղեցու վարիչները երէցներն են և եպիսկոպոսը` սարկաւագների հետ միասին: Այդպէս են նկարագրում դրութիւնը «Առաքելոց Վարդապետութիւնն» ու Հերմասը: Բայց արդէն նկատելի է դառնում, որ արիստոկրատական կազմակերպութիւնը սկսում է տեղի տալ միապետականի առաջ: Ի՞նչպէս է առաջ եկել այդ զարգացումը, անյայտ է մեզ: Գուցէ երէցների Կոլլեգիայի նախագահը, որ միայն աւագագոյնն էր հաւասարների մէջ (Primus inter pares), հետզհետէ իշխանութիւն ձեռք բերեց ցմահ նախագահելու և այդպիսով իւր ձեռքում կենդրոնացրեց թէ աստուածպաշտութեան և թէաղքատների խնամատարութեան ղեկավարութիւնը: Եպիսկոպոս տիտղոսը միայն Գ. դարու ընթացքում ընդհանուր ընդունելութիւն գտաւ: Դեռ Իրենիոսն ու Կղեմէս Աղէքսանդրացին եպիսկոպոսի համար գործ են ածում երէց անունը:
Այս զարգացումը աւելի արագ է կատարուել Արևելքում. դրան վկայ կարող են լինել Իգնատիոսի նամակները: Այդ թղթերի մէջ դրութիւնն այնպէս է նկարագրուած, որ իւրաքանչիւր համայնք ունի եպիսկոպոս, իսկ նրա իշխանութեան ներքոյ գտնւում են երէցներն ու սարկաւագները: Միայն Հռովմ գրած թղթի մէջ չեն երևում միապետական եպիսկոպոսութեան հետքեր: Իսկ Փոքր Ասիայում համայնքի վարիչը եպիսկոպոսն է. նա կամ նրա ներկայացուցիչը կարող է մկրտել և հաղորդութեան խորհուրդը կատարել: Ինչ որ նա հրամայէ, հաճելի է Աստծուն: Եպիսկոպոսն է միութեան ներկայացուցիչն ու գրաւականը. մի եպիսկոպոս, մի հաղորդութիւն, մի մարմին Քրիստոսի և մի բաժակ: Եպիսկոպոսի վրայ պիտի նայել այնպէս, ինչպէս Տիրոջ վրայ. իսկ երէցների վրայ` ինչպէս աստուածային խորհրդի կամ առաքեալների ընկերութեան:
Չնայելով այս բոլորին, պարզ կերպով երեւում է, որ Իգնատիոսն ու Պօղիկարպոսը ծանր պայքար են մղում վերացնելու այ բաժանումներն ու երկպառակութիւնները, որ մտել էին եկեղեցու մէջ նախկին ազատութեան խեղաթիւրուելու շնորհիւ: Դեռ ևս երևում է, որ եպիսկոպոսի հեղինակութիւնը շատ մեծ չափով կախուած է նրա անձնաւորութիւնից ու խօսելու ընդունակութիւնից: Այնպէս որ իրականութիւնը դեռ չի համապատասխանում մեծ ոգևորութեամբ նկարագրած միութեան իդէալին: Եպիսկոպոսական պաշտօնի միջոցով կատարած եկեղեցական գործունէութիւնը աստուածային գործունէութիւն է. «Ուր եպիսկոպոսն է, այնտեղ պիտի լինի բազմութիւնը. ինչպէս որ` ուր Քրիստոսն է, այնտեղ է Ընդհանրական Եկեղեցին»: Հերձուածը բոլոր չարիքներից մեծագոյնն է: Նուիրապետական կազմակերպութիւնը արդէն պատրաստ է և եպիսկոպոսը նրա գլուխն է: Հին, առաքելական շրջանի ոգևորութեան փոխարէն, Իգնատիոսը պաշտօնի ոգևորութիւնն է դնում. մեռնելու րոպէին էլ խօսում է իբրև քահանայապետական եկեղեցու մարգարէ և կտակ է թողնում միութեան քարոզը: Այստեղ առաջին անգամ մեր հանդէպ են ելնում կաթոլիկութեան գաղափարական մոմենտները: Նա պատրաստ է իւր ժառանգութեան մէջ մտնելու, հէնց որ կանհետանան նախնական քրիստոնէական իդէալները:
Քրիստոնեաների բազմութիւնը դեռ գոչում է բարձրագոյն հանդիսաւորութեամբ լի րոպէներին` «Տէրը գալիս է, Մարան աթա՜». բայց կատակողներն արդէն հարցնում են. «Ո՞ւր մնաց երկրորդ գալստեան խոստումը: Հայրերը մեռել են արդէն և ամեն ինչ դեռ ևս մնում է այնպէս, ինչպէս աշխարհի սկզբում (Բ. Պետր. Գ. 4)»: Աստուծոյ արքայութիւնը պէտք էր երկրի վրայ որոնել:
ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆՑ