1. Աստվածաշունչը խորան է անվանում այն վրանը, որն անապատում շինեց Մովսեսը՝ որպես հրեաների պաշտամունքի ժամանակավոր տաճար (հաճախ կոչվել է խորան վկայության կամ խորան ժողովքի): Հին կտակարանի Ելք գրքում Աստված հրահանգել է Մովսեսին խորան կառուցել. «Ինձ համար հողաշեն զոհասեղան կպատրաստեք և դրա վրա, ամեն տեղ, ուր կդնեմ իմ անունը, կմատուցեք ձեր ողջակեզներն ու ձեր խաղաղության զոհերը…:
Իսկ եթե զոհասեղանը քարից կառուցես, դրա քարերը հղկված թող չլինեն…» (20.24–25): Այնուհետև պատվիրում է խորանին տալ ընծաներ՝ «…ոսկի, արծաթ…, նրբահյուս բեհեզ…, լույսի համար ձեթ և օծության յուղի ու խնկի համար բաղադրանյութեր, սարդիոնի քարեր…» (Ելք 25.1–7): Մովսեսին Տիրոջ կողմից ուղղակի ասվում է. «Դու խորանն ու նրա ամբողջ սպասքը ինձ համար կպատրաստես ըստ այն օրինակի, որ լերան վրա ցույց կտամ քեզ…» (Ելք 25. 9): Հետո, ամենայն մանրամասնությամբ, մատուցվում է խորանի տարբեր մասերի՝ Վկայության տապանակի, Աստծուն ընծայված հացի սեղանի, աշտանակի, վրանի պատրաստման կերպը, ձևը, չափերը, օգտագործվող նյութերը, պաշտամունք մատուցելու կարգը ևն (Ելք 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33. 7–11, 35, 36, 37, 38, 39, 40): Ելք գրքի վերջին՝ 40-րդ գլխում նկարագրվում է Վկայության խորանի կանգնումն ու օծումը. «…Մովսեսն ավարտեց իր ամբողջ գործը…:
Ամպը ծածկեց վկայության խորանը, և խորանը լցվեց Տիրոջ փառքով» (40.31–32): Ապա վկայվում է, որ «Տիրոջ ամպը ցերեկները կանգնում էր խորանի վրա, իսկ գիշերները իսրայելացիների առաջ դրա վրա կրակ էր վառվում» (Ելք 40.36): Այս փառավոր Վկայության խորան իսրայելացիների հետ չվում էր տեղից տեղ՝ մինչև Ավետյաց երկիր, որտեղ, Դավթի որդու՝ Սողոմոն թագավորի ձեռքով Երուսաղեմում կառուցվում է Աստծո Տաճարը. Սիոնից դուրս է բերվում Վկայության խորան: Ուխտի տապանակը և խորանի սուրբ սպասքը զետեղվում են Տաճարի սրբությունների սրբարանում (Գ Թագ. 6, 8):
2. Ճարտարապետության մեջ. եկեղեցու այն մասը, որտեղ Պատարագի Ավագ սեղանն է (այստեղից էլ՝ Ավագ խորան): Որպես կանոն՝ ընդգրկում է կառույցի արևելյան աբսիդը:
Հայկական եկեղեցիներում խորանը հատակագծում կիսաշրջանաձև է, գմբեթարդ ծածկով (վաղ միջնադարում՝ պայտաձև և, սակավաթիվ՝ ուղղանկյուն): Խորանի մեջտեղում կանգնեցվում է սեղանը և նրա հետևում՝ խաչկալը: Խորանի կողմնային որմերին` աջից և ձախից կան մեկական խորշեր (խորհրդանոց), որոնցից աջակողմյանը հատկացված է Պատարագի, նվերների և ս. Հաղորդության համար, իսկ ձախակողմյանը՝ մյուռոնի և այլ սրբությունների պահպանությանը:
3. Ավագ խորանից աջ և ձախ կամ եկեղեցու արևմտյան անկյուններում (նաև գավթի արևելյան անկյուններում) տեղադրված այն սենյակները (ավանդատները), որոնք ունեն փոքր աբսիդ և լրացուցիչ սեղան՝ Պատարագի կամ եկեղեցական այլ արարողությունների համար:
4. Մանրանկարչության մեջ. ձեռագիր չորս Ավետարանների պատկերազարդ ձևավորված ցանկ. կանոններ, համաձայնության տախտակներ, համաբարբառ: Կազմել է Եվսեբիոս Կեսարացին՝ եգիպտացի ոմն Կարպիանոսի խնդրանքով: Նա Ավետարանները բաժանել է հատվածների, համարակալել ըստ գլուխների, համարների օգնությամբ կազմել համաձայնության տասը տախտակներ, դրանցից օգտվելու կարգը բացատրել Կարպիանոսին ուղղած թղթում: Կանոնները և թուղթը տեղադրել է 6–12 էջերում՝ աղյուսակների նման, ձևավորել կամարներով ու սյուներով՝ ճարտարապետ. խորանի ձևով, որի գրական նախատիպը թերևս Մովսեսի խորան է (Ելք 20.22–26, 26, Ղևտ. 1–9): խորան այստեղ նշանակում է նաև կամար. այսինքն՝ թուղթը և համաբարբառի աղյուսակները ձևավորել է կամարաձև, և այն իբրև ավանդույթ պահպանվել է ընդօրինակվող ու պատկերազարդվող ձեռագիր Ավետարաններում:
Ավետարանների խորանապատկերներն ունեն ծագումնաբանական, գործնական, խորհրդաբանական և գեղագիտական դիտանկյուններ: Ավետարանները՝ որպես եկեղեցու (Եվսեբիոսի ժամանակ բազիլիկ եկեղեցի) «սրբութիւնք սրբոց», բացվում են կամարազարդ աղյուսակաձև ցանկերով, որոնք Եվսեբիոս Կեսարացին կազմել է թվային խիստ խորհրդաբանությամբ: Սկզբում քառասյուն տախտակում (աղյուսակում) կարգաբերել է այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունը կրկնվում է չորս Ավետարաններում, ապա՝ երեք աղյուսակային համակցությամբ այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունը կրկնվում է երեք Ավետարաններում, այնուհետև հինգ աղյուսակային համակցությամբ այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունը կրկնվում է երկու Ավետարաններում և, ի վերջո, այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունն առկա է Ավետարաններից միայն մեկում և բացակայում է մյուսներում: Այսպիսով կազմվել է տասը կանոն, որը սրբազան թիվ էր:
VII–XI դդ. խորանները սկսվել են Կարպիանոսին ուղղված Եվսեբիոս Կեսարացու թղթով, շարունակվել կանոնների աղյուսակներով և ավարտվել տեմպիետտոյով (Տիրոջ գերեզմանի պատկերը, որ կոչվել է կիբորիում, տաղավար) կամ խաչի պատկերով զիկկուռատանման պատվանդանի վրա (խաչքարի նախատիպ):
Խորանների թիվը, ըստ աղյուսակների ու թղթի տեղադրման հնարավորության, փոփոխվել է (7–12 և ավելի): Ուստի փոփոխվել է նաև սյուների, աղյուսակային սյունակների ու կամարների թիվը: Ըստ այդմ էլ իրենց ճարտարապետական ձևի համար կոչվել են խորաններ: Դրանց պատկերային նախատիպ դիտվել են հռոմեական հաղթակամարները, բազիլիկ եկեղեցիների կամարաշարքերը և կամարներով ու սյուներով ձևավորվող անտիկ (հատկապես ալեքսանդրյան) պապիրուսե կամ մագաղաթե օրացույցները: Կանոններից (համաձայնության տախտակներից) օգտվելու կարգի առկա բացատրությունից բացի, հավանաբար, Եվսեբիոս Կեսարացին և եկեղեցու մյուս հայրերը, ինչպես վկայել են Ներսես Շնորհալին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշ հայ հեղինակներ, հոգ են տարել համաձայնության տախտակների ձևավորման մասին և տվել համապատասխան խորհրդաբան. բացատրություններ, որոնք բացի հայերենից որևէ այլ լեզվով չեն պահպանվել: Հայ մատենագրության մեջ դրանք կազմել են առանձին ժանր՝ խորանների մեկնություններ:
Մեզ են հասել տասներեքը և որոշ հատվածներ: Մեկնություններ են գրել Ստեփանոս Սյունեցին, Ներսես Շնորհալին, Վանական Վարդապետը, Գրիգոր Խլաթեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Պողոս Րաբունապետը, Ստեփանոս Զիգ Ջուղայեցին: Մի քանի մեկնությունների հեղինակներն անհայտ են կամ ընդգրկված են վերոնշյալների երկերում (օր.՝ Մատթեոսի Ավետարանի մեկնության մեջ իբրև նախադրություն): Այդ աշխատություններում տրվել են խորանների պատկերազարդման գեղագիտական և խորհրդաբանական բացատրություններ գույների, ընտրված բուսական և կենդանական մոտիվների, սյուների, կամարների, դրանց թվի վերաբերյալ: Յուրաքանչյուր խորան իմաստավորվել է, ելակետ է ընդունվել կանոնների թիվը՝ տասը, թեև իր ականում, տարբեր Ավետարաններում դրանք բաշխված են տարբեր քանակով թերթերի վրա: Ըստ հայ մեկնիչների, յուրաքանչյուր խորան ունեցել է իր խորհուրդը՝ Աստվածության (Սուրբ Երրորդության) խորան, անմարմինների միջին և վերջին քահանայապետությունների խորան, հրեշտակների, հրեշտակապետների խորան, Ադամի դրախտ, Աբրահամի խորան, Մովսեսի խորան կամ արտաքին գավիթ, Սողոմոնի տաճար ևն:
Այս մեկնություններն իրենց առաջադրած պատկերային խորհրդաբանությամբ հիմնականում ընդհանուր են ոչ միայն հայկական, այլև ասորական, հունական, լատինական, վրացական, եթովպական ձեռագիր քառավետարանների համար, որոնք բոլորն էլ օգտվել են ընդհանուր քրիստոնեական մշակված խորհրդաբանությունից, և այդ ամենը հայտնի է դարձել շնորհիվ հայ մեկնիչների:
Մանրանկարչության մեջ խորանների ձևերը և պատկերային մոտիվները փոփոխվում, կրճատվում կամ հարստանում են ըստ երկրների, տարածքների, ժամանակաշրջանների ու դպրոցների: VII–X դդ. հատկապես բյուզանդական, լատինական, ավելի պակաս հայկական խորանները ձևով ծավալային էին և մոտ ճարտարապետական նախատիպին:
XI դ. հայկական որոշ դպրոցներում (Փոքր Հայքի, Անիի կամ Արշարունիքի) դրանք ավելի սխեմատիկ կամ դեկորատիվ են դարձել, երբեմն կամարների փոխարեն ունեցել են ուղղանկյուն գլխազարդ՝ լցված զանազան, երբեմն գորգադաշտ հիշեցնող զարդանկարով: XII դ. ուղղանկյունն ստացել է կամարաձև, լյունետաձև զանազան կտրվածքներ. սյուների մեջ և գլխազարդի ներսում հայտնըվել են երկրաչափական, հյուսածո և բուսական զարդանախշեր:
Կիլիկյան դպրոցն ընդունել է հայկական բյուզանդամետ և բյուզանդական խորանաձևերը ուղղանկյուն գլխազարդերով, սյուների, խարիսխների, խոյակների և գլխազարդերի ներքին և արտաքին զարդանախշերը հարստացնելով թե՛ մոտիվների և թե՛ անսպասելի երևակայական ու առասպելական էակների աննախադեպ հարստությամբ:
Վասպուրականում խորանները պարզեցվել են՝ ստացել ծայրաստիճան գծագրական և պարզ դեկորատիվ տեսք, իսկ Գլաձորի դպրոցը կիլիկյան խորանապատկերները վերափոխել է առավել զարդային և դեկորատիվ գունագեղության՝ որոշ չափով այն կոպտացնելով ու պարզեցնելով: Բացի վերոհիշյալ ճարտական սխեմայից (սյուներ, կամարներ, ուղղանկյուն գլխազարդեր, որոնք հաճախ համակենտրոն կամարներ են ներառել) խորանները կամարներին ու գլխազարդերին, սյուներին, պատվանդանների ու քիվերի զարդարուն երիզներին կից ունեցել են բազմապիսի արտաքին հարուստ պատկերներ՝ ծառերի, բույսերի, թռչունների ու կենդանիների, որոնք մեծապես հարստացրել են խորանների գեղարվեստական հարդարանքը:
Սկզբնական շրջանում (X դ.) պատկերները համեմատաբար զուսպ են եղել (ձկնաքաղ հավքեր, սիրամարգեր, աղավնակերպ հավքեր, աքաղաղներ, վայրի բադեր, կաքավներ, արմավներ, նռան ճյուղեր՝ պտուղով, ականթներ, ձիթենի հիշեցնող ծառեր, անտիկ անոթների պատկերներ), XI դարից անընդհատ հարստացել ու ձևափոխվել են (միայն XI դ. «Մողնու Ավետարան»-ի սյուների կողքերին, գլխազարդերի ներսում, վերևում ու կողմնային մասերում պատկերված են բույսերի ու կենդանիների, ֆանտաստիկ արարածների տասնյակ տեսակներ, բազիլիկ շենքերի տարբեր պատկերներ ևն), իսկ 1211-ի «Հաղպատի Ավետարան»-ում, կիլիկյան, գլաձորյան դպրոցների մի շարք քառավետարանների խորաններում հայտնվել են մատռվակներ, երգիչներ, ձուկ բերողներ, պատվիրատուներ, որսի տեսարաններ, դիմանկարներ, ինքնանկարներ ևն: Նման փոփոխությունXI–XII դդ. նկատվել է նաև բյուզանդական և վրացական խորաններում: Այդ բազմապիսի մոտիվներն իրենց նախատիպերն են ունեցել անտիկ և սասանյան արվեստում, ծագել խճանկարներից ու կիրառական արվեստից:
Խորանապատկերներում ներկայացվող կենդանիների, թռչունների ու բույսերի սիմվոլիկան շարժուն է եղել, քանի որ միջնադարում խորհրդակիր սիրամարգերի, ձկնաքաղերի (հավալուսն, կռունկ, ձկնկուլ, ֆլամինգո), կաքավների, աքաղաղների, վայրի բադերի (մրտիմների) կողքին կարող էին ներկայացվել դրանց նախատիպերը՝ հրեշտակներ, վարձակ կանայք (պոռնիկ և օտարազգի կանայք՝ իբրև Քրիստոսի նախամայրեր), առաքյալները, ավետարանիչները՝ սյուների խարիսխներում ու խոյակներում, գլխազարդերի վրա կամ ներսում և այլուր: Արմավի, ձիթենու, նռնենու ծառերն ու պտուղները ստացել են բազմապիսի ձևեր, երբեմն հասել անճանաչելիության աստիճանի, երկրաչափական զարդերը և հյուսածոները հարըստացել են՝ ինչպես խաչքարերի վրա. ոսկին ու պայծառ գույները ստեղծում են տրամադրություններ, որոնք մեկնություններում ևս բացատրվել են և՛ խորհրդանշորեն, և՛ հոգեբանոր են՝ որոշ կետերում կանխելով գույների վերաբերյալ XIX–XX դդ. մի քանի տեսություններ: Խորանների ձևավորումն ազդել է նաև տիտղոսաթերթերի գլխազարդերի ձևավորման վրա, որոնք կոչվել են կիսախորաններ և հաճախ բովանդակել գրեթե նույն մոտիվները, ինչ խորանները:
