ԻՆՉՈ՞Ւ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՉԻ ԱՂՈԹՈՒՄ

Թե ին­չու է ա­ղո­թում Ա­մե­րի­կան՝ մենք գի­տենք կամ, հա­մե­նայն­դեպս, ա­մե­նա­պարզ մա­կար­դա­կով կա­րող ենք ի­մա­նալ՝ հե­տե­ւե­լով այդ երկ­րի մա­մու­լին, հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան ու տար­բեր ռա­դիոա­լիք­նե­րի կրո­նա­կան կյան­քին նվիր­ված հա­ղոր­դա­շա­րե­րին: Կա­րող ենք ի­մա­նալ նաեւ, թե ին­չո՞ւ է Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի նա­խա­գա­հն ա­մե­րի­կյան ժո­ղովր­դին իր ա­վան­դա­կան ռա­դիո­դի­մում­նե­րում մեծ տեղ հատ­կաց­նում ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րի կրո­նա­կան կյան­քին:

Միայն վեր­ջերս նա կա­ռա­վա­րու­թյան ա­նու­նից ե­րախ­տա­գի­տու­թյան խոսք ուղ­ղեց մինչ այդ հա­սա­րա­կու­թյանն ան­հայտ մի բո­ղո­քա­կան պաս­տո­րի, ո­րին կարճ ժամ­կե­տում հա­ջող­վել էր իր նո­րաս­տեղծ ե­կե­ղե­ցու շուրջ հա­վա­քել շուրջ 50 հա­զար հա­վա­տա­ցյա­լի: Պաս­տո­րի գոր­ծու­նեու­թյու­նը գնա­հա­տե­լով իբ­րեւ ազ­գան­պաստ՝ Բիլ Քլին­թո­նը հույս հայտ­նեց, որ բո­լոր ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը վաղ թե ուշ հա­ղոր­դա­կից կդառ­նան Հա­վա­տին, ամ­րաց­նե­լով երկ­րի բա­րե­կե­ցու­թյան ու զար­գաց­ման հիմ­քը՝ կրո­նա­կա­նու­թյան վրա հիմն­ված բա­րո­յա­կա­նու­թյու­նը: Ընդ ո­րում, հաշ­վի առ­նենք, որ բազ­մազգ եւ բազ­մակ­րոն Նա­հանգ­նե­րում խե­լամ­տո­րեն ոչ մի շեշ­տադ­րում չի ար­վում ո­րե­ւէ կոնկ­րետ կրո­նի վրա:

Ան­կախ այն բա­նից, թե որ­քա­նով է հա­վա­տա­ցյալ ին­քը՝ ԱՄՆ 42-րդ նա­խա­գա­հը, իբ­րեւ Տեսանելի Ե­կե­ղե­ցու ղե­կա­վար (հենց այդ­պես էին Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի հիմ­նա­դիր հայ­րե­րը կո­չում գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թյու­նը), նա պար­տա­վոր է հա­վա­տա­րիմ մնալ 1620 թ. «Մեյֆ­լաուե­րի» հա­մա­ձայ­նագ­րին, ուր հս­տակ ձե­ւա­կերպ­ված է. «Սույ­նով հա­դի­սա­վոր եւ փո­խա­դար­ձա­բար Աստ­ծո առ­ջեւ միա­վոր­վում ենք քա­ղա­քա­ցիա­կան եւ քա­ղա­քա­կան օր­գա­նիզ­մի մեջ՝ մեր շար­քե­րում լա­վա­գույն կարգ եւ անվ­տան­գու­թյուն հաս­տա­տե­լու նպա­տա­կադր­մամբ: Եվ հա­նուն դրա մենք կս­տեղ­ծենք ու կար­մա­տա­վո­րենք բո­լո­րի հա­մար ար­դար ու միա­տե­սակ այն­պի­սի օ­րենք­ներ, հրա­մա­նագ­րեր, ակ­տեր, ո­րո­շում­ներ եւ վար­չա­կան հաս­տա­տու­թյուն­ներ, ո­րոնք այս կամ այն ժա­մա­նակ ա­ռա­վել կհա­մա­պա­տաս­խա­նեն գա­ղու­թի հա­մընդ­հա­նուր բա­րօ­րու­թյա­նը, եւ ո­րին մենք կհե­տե­ւենք ու կեն­թարկ­վենք»:

Պատ­մու­թյան մեջ նա­խա­դե­պը չու­նե­ցող կրո­նա­կան հան­դուր­ժո­ղու­թյու­նը հա­սա­րա­կու­թյա­նը բնա­կա­նո­րեն կանգ­նեց­նում է լուրջ խն­դիր­նե­րի առ­ջեւ, հատ­կա­պես երբ ոչ ա­վան­դա­կան, տա­րաբ­նույթ կրո­նա­կան աղանդ­նե­րից ո­րե­ւէ մե­կում մարդ­կա­յին զո­հե­րի հան­գեց­նող ող­բեր­գու­թյուն­ներ են լի­նում: Բայց ան­գամ այս պա­րա­գա­յում կրո­նա­կան հա­մայ­նք­նե­րի գոր­ծու­նեու­թյա­նն ու­շի-ու­շով հե­տե­ւե­լու կոչ­ված հա­մա­պա­տաս­խան պե­տա­կան կա­ռույց­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րին պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան կո­չե­լով հան­դերձ, ոչ մե­կի մտ­քով չի անց­նում մարդ­կանց ընտ­րու­թյու­նը սահ­մա­նա­փա­կել զուտ ա­վան­դա­կան Ե­կե­ղե­ցի­նե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում: Նա­հանգ­նե­րում հաս­կա­նում են, որ հա­սա­րա­կու­թյան զար­գա­ցու­մը բնա­կա­նո­րեն հան­գեց­նում է Ե­կե­ղե­ցու ֆոր­մալ կող­մի ար­դիա­կա­նաց­ման փնտրտու­քի, եւ սահ­մա­նա­փա­կել ընտ­րու­թյան ի­րա­վուն­քը՝ նշա­նա­կում է մի­լիո­նա­վոր մարդ­կանց մղել կրո­նա­կան ընդ­հա­տակ կամ, որ ա­ռա­վել վտան­գա­վոր է, խթա­նել ան­հա­վա­տու­թյու­նը: Իսկ որ Հին աշ­խար­հում հաղ­թա­նա­կած ռա­ցիո­նա­լիզ­մի ար­մա­տա­վո­րու­մը երկ­րում շատ ա­վե­լի վտան­գա­վոր է, քան կրո­նա­կան ա­զա­տու­թյան հետ կապ­ված ռիս­կի աս­տի­ճա­նը՝ ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը պատ­գամ են ստա­ցել եւ­րո­պա­կան ռա­ցիո­նա­լիզ­մից փա­խած նույն հիմ­նա­դիր հայ­րե­րից եւ բծախ­նդ­րո­րեն հա­վա­տա­րիմ են մնում այդ պատ­գա­մին:

Հա­յաս­տա­նը, բնա­կա­նա­բար, ոչ մի ա­ռու­մով հա­մե­մա­տու­թյան ո­րե­ւէ եզր չու­նի ԱՄՆ հետ: Միա­ժա­մա­նակ, պատ­մա­կան, ա­վան­դա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ բազ­մա­թիվ այլ տար­բե­րու­թյուն­ներ ո­րե­ւէ եր­կիր ու հա­սա­րա­կու­թյուն չեն ա­զա­տում հա­զա­րա­մյակ­նե­րով հաս­տատ­ված աք­սիո­մա­յից. ու­ժեղ եւ կեն­սու­նակ են այն հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րը միայն, ուր գե­րակ­շիռ մե­ծա­մաս­նու­թյան գո­յու­թյու­նը խար­սխ­ված է հա­վա­տի վրա: Հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կան - մշա­կու­թա­յին վեր­նա­խա­վի շր­ջա­նակ­նե­րում հա­մայ­նա­վա­րա­կան աստ­վա­ծա­տե­լու­թյան տաս­նա­մյակ­նե­րը, դրան նա­խոր­դած եվ­րո­պա­կան ռա­ցիո­նալևմա­տե­րիա­լիս­տա­կան գի­տակ­ցու­թյան հաղ­թար­շա­վն ի­րա­պես խոր­քա­յին հե­տե­ւանք­ներ են ու­նե­ցել հայ հա­սա­րա­կու­թյան կրո­նա­կան կյան­քում: Սա­կայն ար­դա­րու­թյու­նը պա­հան­ջում է փաս­տել, որ Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու եւ հա­յե­րի կրո­նա­կա­նու­թյան ճգ­նա­ժա­մը շատ ա­վե­լի վաղ պատ­մու­թյուն ու­նի: Այս մեծ եւ բարդ խն­դիր­նե­րն ա­ռան­ձին ծա­վա­լուն ու խոր­քա­յին հե­տա­զո­տու­թյան կա­րիք ու­նեն, իսկ այ­սօր մեզ ան­հան­գս­տաց­նում է կրո­նա­կա­նու­թյան ա­մե­նա­պարզ մա­կար­դա­կի բա­ցա­կա­յու­թյան խն­դի­րը. խն­դիր, որ կա­րե­լի է դա­սել ար­դի հայ հա­սա­րա­կու­թյան ա­մե­նա­ցա­վոտ հիմ­նա­հար­ցե­րի շար­քը:

«Հա­վա­տա՝ կփրկվես». մեծ տա­ռե­րով գր­ված է Ե­րե­ւա­նի Վռամ­շա­պուհ ար­քա­յի փո­ղո­ցի կրո­նա­կան գր­քե­րի գրա­խա­նու­թի ցու­ցա­փեղ­կի վրա: Այն­քան պարզ ու մատ­չե­լի ի­մաս­տու­թյուն, ո­ր լա­վա­գույն դեպ­քում բա­րե­հո­գի հեգ­նա­կան ժպիտ է ա­ռա­ջաց­նում ա­մե­նա­տար­բեր տա­րի­քի մարդ­կանց մոտ, ո­րոնք ան­շուշտ չեն ժխ­տում ո­րե­ւէ բա­նի նկատ­մամբ ի­րենց հա­վա­տի փաս­տը: Ա­վան­դա­կա­նու­թյունն ա­րել է իր գոր­ծը, եւ Ե­կե­ղե­ցու ու Հա­վա­տի գեր­ծի­սա­կա­նաց­ված ըն­կա­լու­մը տա­րան­ջա­տել է ա­ռա­ջին եր­կու­սը ա­մե­նօ­րյա կյան­քից, այս­պես կոչ­ված «ա­ռար­կա­յա­կան ի­րա­կա­նու­թյու­նից»: Հա­զա­րա­վոր մար­դիկ ա­մեն օր անց­նում են Վռամ­շա­պուհ ար­քա­յի փո­ղո­ցով, եւ նրան­ցից շա­տե­րի նկատ­մամբ է, որ գոր­ծում է «Տես­նե­լով կտես­նեք, եւ չեք տես­նի» երկ­նա­յին նա­խազ­գու­շա­ցու­մը: Ար­գելք­նե­րի վե­րա­ցումն ու Գր­քի մատ­չե­լիու­թյու­նը կրո­նա­կա­նու­թյան ո­լոր­տում ցա­վոք դրա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի չեն հան­գեց­րել, եւ տնե­րում Գր­քի առ­կա­յու­թյու­նը մե­ծա­մա­սամբ նույն ծի­սա­կա­նու­թյան դրոշմն է կրում: Ե­կե­ղե­ցա­կան տո­նե­րին երկ­րի ա­ռաջ­նորդ­նե­րի լուռ ներ­կա­յու­թյու­նը չի արտահայտվում նրանց ա­մե­նօ­րյա վար­քագ­ծում ՝ հա­վե­լյալ շեշ­տե­լով ծի­սա­կա­նու­թյան ար­մա­տա­վոր­ման աս­տի­ճա­նը:

Տե­սե՞լ եք, ինչ­պես են կլա­նում ա­ռար­կա­յա­կան ի­րա­կա­նու­թյու­նից տուն վե­րա­դար­ձած մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը, երբ նո­րըն­տիր Կա­թո­ղի­կո­սն ի­րեն հա­տուկ խո­րա­թա­փան­ցու­թյամբ թարգ­մա­նում է Աստ­վա­ծաշն­չի ո­րե­ւէ դր­վագ: Բայց դա այն­քան հազ­վա­դեպ եւ այն­քան հե­ռու է ա­ռօ­րյա­յից, որ մին­չեւ հո­գու խոր­քը թա­փան­ցե­լով ան­գամ ՝ չի սա­սա­նում հո­գե­բա­նու­թյան եւ գի­տակ­ցու­թյան ա­րա­տա­վոր հիմ­քե­րը: Քրիս­տո­նեու­թյունն ա­ռա­ջին­նե­րից մե­կն ըն­դու­նած ժո­ղովր­դի ազ­գա­յինևկրո­նա­կան վեր­նա­խա­վն այն­պի­սի ջեր­մե­ռան­դու­թյամբ է տր­վել աշ­խար­հի­կաց­ման Ի­րա­վունք­նե­րի հռ­չա­կա­գիրն ըն­դու­նած­նե­րի տրա­մա­բա­նու­թյա­նը հա­տուկ պար­զու­նակ տար­բե­րա­կին, կար­ծես հենց ա՛յս տրա­մա­բա­նու­թյու­նը չի պայ­մա­նա­վո­րել Եվ­րո­պա­յի մայ­րա­մու­տը եւ սկիզբ դրել վեր­ջին մար­դու իշ­խա­նու­թյա­նը:

Իսկ տե­սե՞լ եք մեր հա­վա­տի այն ջա­տա­գով - պաշտ­պան­նե­րին, որ ռմ­բա­կո­ծում են իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցուն պաշտ­պան կանգ­նե­լու դի­մում - պա­հանջ­նե­րով ՝ հիմ­նա­հա­տակ քան­դե­լով ցան­կա­ցած հա­սա­րա­կու­թյան գո­յա­տեւ­ման հիմ­քե­րի հիմ­քը, երբ իշ­խա­նու­թյունն ու ժո­ղո­վուրդն են ա­պա­վի­նում հա­վա­տին, բայց ոչ եր­բեք հա­կա­ռա­կը: Եվ կա­րե­լի է միայն զար­մա­նալ, թե ինչ­պես եւ ին­չու է երկ­հա­զա­րա­մյա ա­մե­նա­ծանր փոր­ձու­թյուն­ներն ապ­րած Տա­ճա­րն ըն­դու­նում մարդ­կա­յին ա­պա­վի­նու­թյու­նը, երբ հայտ­նի է, որ կո­րած է նա, ով հույս է դնում մար­դու օգ­նու­թյան վրա:

Պե­տու­թյու­նից ե­կե­ղե­ցու ան­ջա­տու­մը չպետք է բա­ցար­ձա­կեց­նել Ե­կե­ղե­ցուց պե­տու­թյան ան­ջատ­ման աս­տի­ճա­նի, ինչ­պես ե­կե­ղե­ցու քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­նը չմի­ջամ­տե­լը՝ ա­պա­քա­ղա­քա­կա­նաց­ված հա­վա­տի: Ի տար­բե­րու­թյուն աշ­խար­հիկ ծա­ռա­նե­րի, հո­գե­ւոր ծա­ռա­նե­րը չեն կա­րող քա­ղա­քա­ցիա­կան դիր­քո­րո­շում չու­նե­նալ, եւ ե­թե ան­գամ տր­ված չէ Քին­գեր ծնել, որ նույ­նիսկ մեր ժա­մա­նակ­նե­րում ըն­դու­նակ են սե­րունդ­նե­րին վկա­յել ո­գու գե­րա­կա­յու­թյու­նը, ա­պա գեթ չզրկենք ժո­ղովր­դին «Տի­րոջ ա­նու­նով ե­կա­ծի» նկատ­մամբ կեն­սա­տու հա­վա­տից՝ չխառ­նե­լով «Ա­նու­նով ե­կա­ծի» աստ­վա­ծա­յին էու­թյու­նը «կամ­քով ե­կա­ծի» երկ­րա­յին բնու­թյան հետ: Հա­կա­ռակ դեպ­քում այդ­պես էլ չենք հաս­կա­նա՝ Հա­յաս­տանն ին­չո՞ւ չի ա­ղո­թում:

23.08.95

Սկիզբը