«Զրույցներ վտարանդության մեջ» գրքից
Վաշինգթոն, 5-ը հունվարի, 1988 թվական
Ջոն ԳԼԷԴ – Եկեք սկսենք ձեր մեկնումից: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ մեկնեցիք:
-Քսան տարեկանից քիչ թե շատ կանոնավոր գրում էի ու փորձում տպագրվել: Որոշ ժամանակ անց հասկացա, որ պատմվածքներս Սովետական Միությունում չեն հրապարակվի: Հետո դրանք, տրամաբանորեն և ոչ առանց իմ մասնակցության, հայտնվեցին Արևմուտքում ու 1975 թվականից այստեղ հրապարակվում էին ռուսալեզու հրատարակություններում: Պատմվածքներս տպվում էին, ու հենց դա էլ բերեց որոշակի տհաճությունների: Ինչ-որ փուլում Նյու Յորքի և բանտի միջև ընտրություն կատարելու անհրաժեշտություն ծագեց: Ու ես որոշեցի, որ այդ իրավիճակում երկար տատանվել չի կարելի: Շատ հստակ հասկանալ տվին, թե ինձ ինչ է սպասում, եթե խելամիտ չվարվեմ: Բավական լիբերալ ժամանակներ էին, 1978 թվականն էր, ու հավանաբար ինչ-որ առեղծվածային ատյաններ այնտեղ վճռեցին, որ նստեցնելու և ինձնից այլախոհ սարքելու փոխարեն,- քանի որ արդեն շատ բարեկամներ ունեի արտասահմանում, և՛ նրանց թվում, որ մեկնել էին ՍՍՀՄ-ից, և՛ մեր արևմտյան ծանոթների մեջ,- նրանք որոշեցին` խելամիտ կլինի, որ ինձ հիմնավոր առաջարկեն մեկնել: Ու ես որոշեցի, որ տատանվելն անհեթեթություն է, և որոշ ժամանակ անց հայտնվեցի Նյու Յորքում: Այդպիսի վիճակը երկար շարունակվել չէր կարող. ապրել Լենինգրադում, տպվել Արևմուտքում ու դրա հետ միասին ազատության մեջ մնալ, ավելին` որոշակի բարեկեցիկ վիճակում, քանի որ շարունակում էի աշխատել, և իմ կյանքում այդ ժամանակ առանձնակի դրամատիկ իրադարձություններ չէին կատարվում: Ու ես մեկնեցի:
ՋԳ – Այնպես որ, դրդապատճառը հիմնականում բացասական էր…
-Դրդապատճառը բացասական էր…
ՋԳ – Ամերիկան ձեզ ձգո՞ւմ էր…
-Ամերիկան ինձ ձգում էր, քանի դեռ այնտեղ հայտնվելու որևէ հնարավորություն չկար: Երիտասարդ ժամանակ այնպիսի՜ գաղափարական ամերիկացի էի: Շատ էի սիրում ջազ, սիրում էի ամերիկյան կինոն, սիրում էի ամերիկյան հագուստը: Ինձ դուր էր գալիս ամերիկյան վարվելակերպը, ինչպիսին, ոչ այնքան հստակ, պատկերացնում էի: Բայց երբ ավելի ուշ սկսեցին մեկնել ընկերներս, թվաց, որ ավելի հարմարեցված եմ հայրենիքում ապրելու: Ես ինձ առավելապես ռուս մարդ էի զգում: Իսկ հետո պարզվեց, որ այդպես չէ: Գրական աշխատանքով զբաղվելու և Լենինգրադում ապրելու հնարավորություն այլևս չունեի: Դա արդեն դժվար ու վտանգավոր էր:
ՋԳ – Ձեր մասին, կարծես թե, ասում են, որ ամերիկացի գրողի պես եք գրում…
-Մի անգամ չէ, որ լսել եմ, մանավանդ երբ ավելի ջահել էի: Թվում էր` այդ հատկությունը քիչ-քիչ անհետանում է: Բայց ես ընդհանրապես այնքան էի սիրում ամերիկյան արձակը, այնպես էի հրապուրվել նրանով, որ, ճիշտ է, մի քիչ անհարմար է, պիտի ասեմ`ամերիկյան արձակն ինձ միշտ շատ ավելի է դուր եկել, քան ռուսականը: Ծանոթներիցս շատերին դա ջղայնացնում էր: Եթե մեր զրույցը խիստ մանրամասն և անսահման երկար լիներ, երևի կարողանայի բացատրել, թե ինչու այդպես պատահեց:
ՋԳ – Բացատրեք… Չնայած և` ոչ անսահման երկար:
-Բանն այն է, որ ռուսական և ամերիկյան գրականության միջև, ըստ էության, չափազանց լուրջ տարբերություններ կան: Ամերիկյան ընկալումով` ռուս գրականությունը գրականություն չէ, իսկ ռուսական ընկալմամբ` ամերիկյան գրականությունն ընդհանրապես գրականության հետ կապ չունի:
Փիլիսոփայության նման` ռուսական գրականությունն իր մեջ է առել շրջակա աշխարհի ինտելեկտուալ մեկնաբանությունը. այդ խնդիրը Ռուսաստանում միշտ դրված է եղել ոչ թե փիլիսոփայության, որն ավելի ուշ սկսեց զարգանալ, այլ հենց գրականության վրա: Ինչպես կրոնը` այն ստանձնել է ժողովրդի հոգևոր, բարոյական դաստիարակության գործը: Եվ այդ գործառույթներից ինչ-որ կերպ խույս տվող գրողը բավական երկար ժամանակ հայրենիքում ճանաչում չէր ունենում, ու ընդհանրապես թվում էր` գրող չէ: Եթե հետաքրքրաշարժ, գրավիչ, ուրախ, հուզիչ պատմություններ է գրում, գրող չէ, այլ` վիպասան, պատմող: Այս երկու եզրույթները մի տեսակ իջեցնում են այդ գործունեության որակը:
Իսկ ինձ գրականության մեջ միշտ դուր է եկել այն, ինչը անմիջաբար գրականություն է, այսինքն` տեքստի որոշ քանակ, որը տխրեցնում է մեզ կամ ուրախության զգացում առաջացնում, որը մեզ ստիպում է հափշտակությամբ կարդալ իրեն: Ինձ գրավում էր ամերիկյան գրականության լակոնիզմը, սկզբունքային հակիրճությունը, որն այնպե՜ս հատուկ չէ իմ հայրենի գրականությանը: Ամերիկյան գրականությունն այն ժամանակվա սովետական գրականության ֆոնին անսովոր անկաշկանդ էր թվում, ազատ խոսում էր ռուսական գրականության մեջ արգելված բաների մասին, օրինակ` մարդկային հարաբերությունների: Ամերիկյան գրականությունը, ինչպես, համենայնդեպս, մեզ թվում էր, միշտ ի սկզբանե ճշմարտախոս էր: Որովհետև ամերիկյան գրողները գործնականում անճշմարիտ գործեր ստեղծելու պատճառ չունեին:
Եվ այսպես ծագեց պարադոքսը. Ֆոլքների խորհրդավոր վեպերի ինչ-որ հարավցու ձախորդություններն ինձ ավելի հետաքրքիր ու հարազատ էին, քան այն, ինչ կատարվում էր սոցռեալիստական սովետական վեպերի հերոսների հետ: Ես շատ տարված էի այդ ամենով և կամա թե ակամա, գիտակցաբար թե անգիտակցորեն նմանակում էի որոշ ամերիկյան գրողների, առաջին հերթին` Հեմինգուեյին, որն, ինչպես գիտեք, որոշակի փուլում ազդեցություն է ունեցել ոչ միայն ռուսական գեղարվեստական գրականության, այլև իմ սերնդի երիտասարդների կենսակերպի վրա. նրանք սկսեցին համապատասխան հագնվել, խոսել համապատասխան շեշտադրումով: Դա որոշակի առնչություն էր Հեմինգուեյի ստեղծագործության հետ, դա մի տեսակ Հեմինգուեյի ոճ էր, ինչպես կա Պիեռ Կարդենի կամ ինչ-ինչ նորաձև դիզայներների ոճ: Հեմինգուեյ, Ֆոլքներ, Սելինջեր, ավելի պակաս` Ապդայք, Վոննեգութ, Թոմաս Վուլֆ, Դոս Պասոս…
ՋԳ – Իսկ գերմանակա՞ն գրականությունը, ֆրանսիակա՞ն գրականությունը:
-Ինձ` քսանամյայիս համար անկասկած էր, որ առաջին տեղում ամերիկյան արձակն է, հետո` ռուսականը, որն ինձ համենայնդեպս դուր էր գալիս և միշտ թանկ է եղել, իսկ հիմա, երբ հայտնվել եմ Արևմուտքում, դարձել է ավելի հարազատ: Հետո արդեն կդնեի ֆրանսիացի արձակագիրներին, իսկ համարյա վերջում` գերմանացիներին… Ժամանակին ինչ-որ նախապաշարում ունեի գերմանական մշակույթի դեմ, որը հետո աստիճանաբար ցրվեց, չքացավ, որովհետև մի քանի սիրելի գերմանացի գրողներ հայտնվեցին, առաջին հերթին` Հենրիխ Բյոլը: Նաև Թոմաս Մաննի որոշ գործեր եմ սիրում:
ՋԳ – Հիմա ապրում եք Ամերիկայում: Ձեզ այստեղ զգում եք ինչպես տա՞նը:
-Մի տեսակ անսպասելի ու լուրջ հարց է: Տանը լինելու զգացում նույնիսկ Լենինգրադում չեմ ունեցել, որտեղ մեծացել ու ապրել եմ երեսուն տարուց ավելի: Ես արտաքինով ռուս մարդ չեմ: Կյանքն այնպես է դասավորվել, որ ինձ միշտ թվացել է` ինչ-որ բանով տարբերվում եմ միջին նորմալ մարդուց: Բավական աչքի էի զարնում լենինգրադյան փողոցներում: Մորուք էի պահում, ինչը հանդգնություն էր, հեմինգուեյական կարգի մորուք, ոչ թե տոլստոյական: Ծանր բնավորություն ունեի, ինձ բավական հանդուգն ու լկտի էի պահում: Իմ մեջ զգացողությունը, զուտ ֆիզիկական զգացողություն, որ տանն եմ, ծնվեց հենց Նյու Յորքում: Ես շատ եմ սիրում Լենինգրադը, երազում եմ լինել այնտեղ, շատ թանկ բաներ ունեմ Լենինգրադում: Բայցևայնպե՜ս… Իջնում ես Քենեդու օդանավակայանում, նստում ես պոկված կողաթևով տաքսին, տեսնում ես սև վարորդի բավական ավազակաբարո կերպարանքը ու հասկանում ես, որ տանն ես: Վարորդը դժգոհ է, որ ինձ համեմատաբար մոտ տեղ է տանելու ու քիչ կվաստակի. ես ասում եմ, թե մեղավոր չեմ, որ ապրում եմ Ֆորեսթ Հիլզում, նա ասում է, որ ինքն էլ մեղավոր չի: Փոքրիկ կոնֆլիկտ է սկսվում իմ համեստ անգլերենով: Հասկանում ես, որ տանն ես. Նյու Յորքի կեսը ինձնից վատ է խոսում անգլերեն, ոչ ոք չի կարող ինձ օտարերկրացու տեղ դնել, քանի որ Նյու Յորքն ամբողջովին բաղկացած է օտարերկրացիներից, այնտեղ գործնականում բնիկ բնակչություն չկա: Այնպես որ, տանը լինելու զգացողություն Նյու Յորքում եմ ունենում:
ՋԳ – Ձեր «Օտարերկրուհին» գրքում նկարագրվում է վտարանդության կյանքը: Շա՜տ ուրախ գիրք, բայց ընդհանուր տպավորությունը տխուր է:
-Ես հասարակությանն ուրախացնելու խնդիր չեմ ունեցել, իսկ հումորն ու թախիծը, ինչպես հայտնի է, զուգահեռ են ընթանում: Գործնականում բոլոր ռուս երգիծաբանների համար, որոնց մենք գնահատում ենք, արցունքախառն ծիծաղը սովորական վիճակ է: Ես ինձ մեծ գրողներից ոչ մեկի հետ չեմ ուզում համեմատել, բայց, հավանաբար, թախիծն ու ժպիտը ուղեկցում են իրար:
ՋԳ – Դուք ո՞ր վտարանդությանն եք պատկանում, երրորդ ալիքի՞ն, թե՞ ընդհանրապես ռուսական վտարանդությանը:
-Ես պատկանում եմ հենց երրորդ ալիքին: Այն իր առանձնահատկություններն ունի, որոնք ուղղակի առնչվում են ինձ. ես զենքը ձեռքիս չեմ պայքարել սովետական իշխանության դեմ, կամավոր եմ մեկնել, ներկայացել եմ ՕՎԻՐ ու քանի որ որևէ իսրայելյան փաստաթուղթ չունեի, հրավեր և այլն, մեկնել եմ սեփական ցանկությամբ: Գործնականում վերադառնալու որևէ հույս չունեի` ի տարբերություն առաջին ալիքի վտարանդիների, որոնք, համարյա բոլորը, համոզված էին, որ կվերադառնան տամբովյան կալվածքները կամ հարազատ քաղաքներ: Ես այդպիսի պատրանքներ չունեի. մեկնում էի Արևմուտք` իմանալով, որ չեմ վերադառնա: Մեկնել եմ, կրկնում եմ, կամավոր, ես փախստական չեմ, փախուստով չէի փրկվում. սովետական իշխանությունից ինչ-որ փողեր ստանալով` բավական հարմարավետ թռա ինքնաթիռով:
ՋԳ – Իսկ ինչքա՞ն տվեցին:
-Փոխեցին մոտ 200 դոլար…
ՋԳ – 200 դոլար, ու գնա ուր կուզե՞ս…
-Հա, մեծ գումար չէր, բայց մեզ հերիքում էր…
ՋԳ – Բայց երկու օրվա հյուրանոցի վարձ է…
-Նույնիսկ այդքանը չծախսեցինք: Երբ իջանք Վիեննայում, մեզ բարեգործական կազմակերպություն էր հովանավորում` Տոլստոյի հիմնադրամը: Ինձ պաշտպանության տակ առան որպես կարիքավոր գրողի ու, երախտապարտ եմ նրանց, բնակարան վարձեցին: Այսինքն` զրկանքները, որ կրում էր առաջին վտարանդությունը…
ՋԳ – …կամ նույնիսկ երկրորդը…
-…կամ, համենայնդեպս, երկրորդը, չենք կրել: Մեր այստեղ գտնվելն օրինականացված էր, ուղեկցվում էր ինչ-ինչ առավելություններով, արտոնություններով: Մայրս` խիստ տարեց կին, առաջին իսկ օրերից այստեղ բժշկական օգնություն էր ստանում: Ես, ցավոք, չեմ կարող պարծենալ ծանր ապրումներով կամ ինչ-ինչ ծառայություններով` գոյատևման ու դժվարությունները հաղթահարելու բնագավառում: Մենք բոլոր հարմարություններով մեկնեցինք, և այստեղ, բարեբախտաբար, ինչ-որ ծանր դրամաներ չեղան:
ՋԳ – Դուք հիմնականում ապրում եք վտարանդական միջավայրո՞ւմ:
-Ես ապրում եմ վտարանդական միջավայրում:
ՋԳ – Սակայն տպվում եք «Նյու Յորքեր» ամսագրում: Վտարանդիներից ոչ ոք չի կարող պարծենալ դրանով:
-Նաբոկովը:
ՋԳ – Այո, թերևս Նաբոկովը:
- Բայց ես միայն «Նյու Յորքերում» չէ, որ տպվել եմ, որտեղ ասես չեմ տպվել, բայցևայնպես, իմ կյանքը անցնում է վտարանդական միջավայրում: Ես ազատ խոսում եմ ռուսերեն, բայց, ցավոք, անգլերեն ցանկացած, նույնիսկ պարզունակ խոսակցության ժամանակ լարվում եմ: Կան, իհարկե, ամերիկացի ծանոթներ ու նույնիսկ ընկերներ, որոնց երախտապարտ եմ, բայց այդ մարդիկ հիմնականում այս կամ այն կերպ կապված են ռուսական մշակույթի հետ ու խոսում են ռուսերեն, չնայած` ոչ միշտ:
ՋԳ – Եվ դա հիմնականում երրորդ ալի՞քն է: Երկրորդ և առաջին ալիքի հետ չե՞ք առնչվում:
- Առավելապես շփվում եմ երրորդ ալիքի վտարանդիների, իմ տարիքի և մոտավորապես իմ խառնվածքի մարդկանց հետ, չնայած երկրորդ և առաջին ալիքի վտարանդիների մեջ էլ ծանոթներ ունեմ:
ՋԳ – Իսկ շրջա՞նը, որտեղ ապրում եք, Ֆորեսթ Հիլզը Քվինսում, 62-ից 65 փողոցները` գլխավոր մայրուղու 108 փողոցի երկարությամբ, այնտեղ, կարծեմ, նոր վտարանդիների մեծ կուտակում կա:
- Այո, դա մեծությամբ երկրորդ գաղութն է Նյու Յորքում: Բրայթոն Բիչում երևի տասնյակ հազարավոր մարդիկ կան, մեզ մոտ` հավանաբար մոտ վեց հազար: Բայց նրանք կենտրոնացել են այնպիսի փոքր տարածության վրա, որ օկուպացիայի զգացում ես ունենում: Մեր շրջանում գործնականում անգլերեն չեն խոսում. առանց անգլերենի այնտեղ կարելի է ապրել, առանց ռուսերենի` ոչ: Բժիշկները խոսում են ռուսերեն, խանութներում ռուսերեն լեզուն է: Ճանապարհորդությունների բյուրոյում, արհեստանոցներում, լվացքատներում` բոլորը ռուսներ են:
ՋԳ – Ո՞վ է հրատարակել ձեր գրքերը Ամերիկայում:
- Երկու թե երեք գիրք հրատարակել է «Արդիսը», երկու գիրք` «Էրմիտաժ» հրատարակչությունը: «Երրորդ ալիքը», Գլեզերի ղեկավարությամբ, լույս է ընծայել մի գիրք: Պետք է հիշատակել նաև «Արծաթե դարը», որը գլխավորում է Գրիգորի Պոլյակը: «Ռուսիկան» հրատարակում է իմ վերջին գրքերը: Եվ նույնիսկ փարիզյան «Սինտաքսիսը», որը ղեկավարում է Մարիա Վասիլևնա Ռոզանովա-Սինյավսկայան, մի գիրք է տպել:
ՋԳ – Իսկ ինչպիսի՞ն է միջին տպաքանակը:
- Կարծես թե` հազար օրինակ: Չեմ լսել, թե որևէ մեկը հազարից ավելի կամ պակաս անի: Դա սովորական է վտարանդության համար: Ես ինձ սփոփում եմ այն մտքով, որ Բունինն իր գրքերը մոտավորապես այդ տպաքանակով էր հրատարակում:
ՋԳ – Կարծես թե` նույնիսկ ավելի քիչ: Դուք պատմվածքներ եք գրում: Ամերիկյան գրականությանը պատմվածքները պակաս հատուկ են, քան վեպերը…
- Բայց միշտ չի այդպես եղել: Ժամանակին նովելի ժանրը շատ տարածված էր: Ու Հեմինգուեյը ճանաչման հասավ որպես նովելագիր: Նովելներ էր գրում Ֆոլքները և` մեծ հաջողությամբ: Բայց միայն պատմվածքներ չէ, որ գրում եմ, ես պատմվածքներ ունեմ, որոնք մի տեսակ խմբավորվում են ըստ թեմաների, այնպես որ, ի վերջո, ստացվում է… Շերվուդ Անդերսոնի նման մի բան: Պատմվածքներ են, բայց կապված մեկ թեմայով, թափառող կերպարներով, միջավայրով, գործողության վայրով: Այդ եղանակով են գրված «Ճամպրուկ» ու «Կոմպրոմիս» գրքերը: Բայց ես վիպակներ էլ ունեմ, որոնք համեստությունից դրդված` վեպ չեմ անվանում: Կարող էի «Օտարերկրուհին» վեպ կոչել, բայց 120 էջ է, իսկ «վեպ»-ը մի տեսակ հանդիսավոր ու հզոր է հնչում:
ՋԳ – Համաձայն եմ, որ ձեր ստեղծագործական եղանակն ավելի լավ է տեղավորվում պատմվածքի ժանրում: Բայց եթե վեպեր գրեիք, գրքերն ավելի լավ կվաճառվեին: Չե՞ք կարծում:
- Իմ չորս գրքերը լույս են տեսել անգլերեն, ու բոլորն էլ վատ են վաճառվում… Այնքա՜ն պատճառ կա բացատրելու համար, թե գրքերն ինչու են վատ վաճառվում… Այ երբ լավ են վաճառվում, ոչ մի բացատրություն էլ չի պահանջվում: Բայց ամերիկյան գրքերն էլ, որոնք բովանդակությամբ ոչ առևտրային են, լավ չեն վաճառվում: Համենայնդեպս սկսում ես մտածել` գովազդ չի եղել, վատ գիրք է, պետք է ոչ թե պատմվածքներ գրել, այլ վեպեր, պետք է գրել ոչ թե Ռուսաստանի մասին, այլ Ամերիկայի կամ Լեհաստանի: Այ Միչները գրեց Լեհաստանի մասին, ու գիրքը բեսթսելեր դառավ: Ես արդեն որևէ բան փոխել չեմ կարող: Ես վիպակներ եմ գրել, գրել եմ վեպ, որը վեպ է միայն ձևի առումով: Սիրային պատմություն է, հիմա տպվում է «Պանորամայում»: Կարող եմ ինձ սփոփել. որ շատ լուրջ գրքեր, ոչ միայն պատմվածքները, հիմա վատ են վաճառվում: Գիտե՞ք, Ջոն, դուք ինձ գրող անվանեցիք, բայց եթե ճշգրիտ լինենք, ես ոչ թե գրող եմ, այլ պատմող, «story teller»…
ՋԳ – Ռուսերեն` «ասացող»…
- Դե, «ասացողը» հնաոճ է, չափազանց բիլինային է հնչում: Դա Իլյա Մուրոմեցի համար է: Ես պատմող եմ:
Չեխովի նամակներից կարելի է կռահել, որ նա վիպասանի բարդույթ է ունեցել, այսինքն` վիպասանը մոտ է «պատմող» հասկացությանը: Բայց ռուսական ընկալումով նա ոչ թե գրող էր, այլ պատմող: Ի՞նչ իմաստ եմ դնում դրա մեջ: Եվ դարձյալ առանց որևէ սեթևեթանքի ու կեղծ համեստության: Գրողի գործունեությունն ավանդական ռուսական ընկալմամբ կապված է ինչ-ինչ պատմական, հոգեբանական, հոգևոր, բարոյական խնդիրներ դնելու հետ: Իսկ ես պատմություններ եմ պատմում: Մի ժամանակ բանավոր էի անում, իսկ հետո սկսեցի այդ պատմությունները գրի առնել: Ես ինձ բնական ու նորմալ եմ զգում, երբ որևէ բան եմ գրում կամ պատմում: Դա ինձ համար բնական վիճակ է: Ուրիշ ոչնչով այդքան թեթև ու հաճույքով չեմ զբաղվում, ցանկացած այլ գործունեություն կապված է բարդությունների, տառապանքների, ուժերի լարման հետ: Դրա համար էլ ամբողջ կյանքում պատմություններ եմ պատմում, որոնք ինչ-որ տեղ լսել եմ, կամ հորինել, կամ վերափոխել:
Չեմ ուզում ասել, թե դա այս կամ այն գործունեությունը զրկում է իր բարոյական իմաստից, չնայած այդպիսի իմաստը դժվար է ձևակերպել: Իմ մեջ բարոյական զգացումը հաճախ կապված է գրքերի հետ: Պիտի ինչ-որ բան փոխես քո կյանքում, եթե գրվել են այդպիսի հրաշալի գրքեր, եթե այդպիսի երաժշտություն կամ գեղանկարչություն է ստեղծվում, պետք է մարդավարի ապրես, հերիք է խորամանկես, խույս տաս շիտակ պատասխաններից: Պետք է ազնիվ լինել երեխաների հետ, կնոջ հետ, մոր հետ և այլն: Այնպես որ, դրա մեջ բարոյական իմաստ կա:
ՋԳ- Ձեր պատմվածքները կարդալիս թվում է` դրանք բազմիցս վերամշակում եք:
- Ես դանդաղ եմ գրում:
ՋԳ – Բայց չէ՞ որ բանավոր ստեղծագործությունը դա թույլ չի տալիս…
- Ինչո՞ւ, թույլ է տալիս: Պետք է ձեզ ասեմ, որ ինչպես բոլոր շատախոսները, ես էլ իմ պատվածքները կրկնում եմ հազարավոր անգամներ, և պատմելու ընթացքում ավելորդը կորչում է, ոչ պիտանի մանրամասները դուրս են ընկնում: Այնպես որ, ես դանդաղ եմ գրում: Ավագ ընկերս` ներկայումս հանգուցյալ, հրաշալի գրող Բորիս Վախտինը, ասում էր` մի գրիր կրքերով, դարաշրջաններով, կատակլիզմներով, պետություններով, այլ գրիր տառերով` Ա, Բ, Գ… և ահա ես ջանում էի գրել տառերով, ոչ նույնիսկ բառերով: Ես շատ գրքեր եմ հրատարակել, բայց բոլորը շատ կարճ գրքեր են` հարյուրական էջ: Ավելին, ինձ համար արդեն «Պատերազմ և խաղաղություն» է կամ «Ասք Ֆորսայթների մասին»:
ՋԳ – Ես կասեի, որ հիմնական ժանրը ձեզ համար նույնիսկ պատմվածքն էլ չէ, այլ` խոստովանությունը…
- Կա այդպիսի հասկացություն:
Շարունակությունն՝ այստեղ
