Ժան Պոլ Սարտրը Հայաստանում կամ Դժոխքի նոր բանաձևը

Newmag.am-ը գրում է․

Խորհրդային գրողների մի մասը դեռևս հիսունականներին, «Նովի միր» ամսագրի էջերում, հավանաբար կարդացել էր «Նեկրասով» պիեսը, իսկ մի չնչին մասն էլ Մոսսովետի թատրոնում պետք է որ դիտած լիներ Սարտրի «Հարգարժան պոռնիկը» պիեսի ներկայացումը՝ նոմենկլատուրային աստղ Լյուբով Օռլովայի դերակատարմամբ: Այդ պիեսն էլ բեմադրվել էր մի պարզ պատճառով. ներկայացվում էր սևամորթ տղամարդու և սպիտակամորթ կնոջ ակամա հարաբերության մի տեսարան, անշուշտ, ռասիզմի անողոք քննադատության դիրքերից: Խորհրդային քարոզչության համար դա հերթական առիթ էր Միացյալ Նահանգների վրա հարձակվելու: Մի խոսքով, ստացվեց այնպես, որ ամբողջ հիսունականներին Սարտրը շարունակ մատուցվեց գաղափարախոսական-պրոպագանդիստական համատեքստում: Դա էլ ստիպեց, որ խորհրդային մտավորականության քիչ թե շատ առաջամիտ հատվածն անբարյացակամությամբ կամ զգուշավորությամբ նայի Սարտրի անձին և գրականությանը: Իսկ ոմանց համար Սարտրը խորհրդային գաղափարախոսությանը ծառայող գործիչ էր:

Այս անորոշությունն ավելի խորացավ, երբ 1960 թ. մոսկովյան մի քանի թերթեր, հավատարիմ իրենց «սկզբունքներին», բավական տարտամ, նույնիսկ աղավաղված ներկայացրին Սարտրի և Ռոժե Գարոդի (էքզիստենցիալիզմ և մարքսիզմ) բանավեճը: Այլ խոսքով, այդ տարիների խորհրդային մտավորականի պատկերացումներում չկար Ժան Պոլ Սարտր փիլիսոփան, գրողը, թատերագիրը, լրագրողը, քննադատը և քաղաքագետը, այլ գոյություն ուներ լոկ խորհրդային պրոպագանդի խոհանոցում ճարպկորեն աղավաղված մի պերսոնաժ, որը՝ դժվար էր որոշել, թե ով է և ինչով է զբաղված: Այս անորոշության մեջ էր, որ Ժան Պոլ Սարտրը 1963թ. Խորհրդային միություն էր եկել Սիմոն դը Բովուարի հետ: Չգիտեմ՝ ի՞նքն էր ցանկացել, թե Մոսկվայում էին որոշել, սակայն նրա ուղևորության կետերից մեկը Հայաստանն էր, որտեղ պետք է գար Մոսկվա, Լիտվա և Վրաստան այցելելուց հետո: Իսկ Հայաստանից, կարծեմ, պետք է մեկներ Տաշքենդ:

Այսպիսով, հայտնեցին, որ ֆրանսիացի երկու նշանավոր գրողները սեպտեմբերի 12-ին գալիս են Հայաստան: Ասում եմ՝ Հայաստան, քանի որ նրանք օդանավով կամ գնացքով չէին գալիս, այլ մեքենայով Թբիլիսիից պետք է գային Սևանա լճի ափ, որտեղ Վրաստանի ներկայացուցիչները հարգարժան հյուրերին պիտի հանձնեին Հայաստանի գրողների միության ղեկավարությանը: Այդպես էլ եղավ. նշված օրը, առավոտյան ժամը 10-ին: Ժամադրության վայրը նշանավոր «Մինուտկա» ռեստորանն էր՝ ժամանցի սիրված մի վայր, Սևանի հյուսիս-արևմտյան ափերը եզերող հին խճուղու վրա, ուր Երևանից և անգամ Թբիլիսիից գալիս էին իշխան ձուկ վայելելու:
Հյուրերն էլ սեղանին դրված բազմաթիվ ու համեղ կերակուրներից նախապատվությունը տվեցին հռչակավոր իշխանին: Եվ այստեղ նրանք պիտի զարմանային՝ տեսնելով, թե ինչպես տանտերերը վարդագույն ձկան հետ խմում են հայկական զորավոր կոնյակը և խմում են գինու բաժակներով ու գինու պես անվերջ: Տանտերերն էլ իրենց հերթին նկատել էին, որ կոնյակի հայրենիքից եկած գրողներն ընդամենը մի քանի ումպ էին արել իրենց գավաթներից: Այդ տարիներին, ցավոք, մեզ անծանոթ էր ոչ միայն երկու մեծ գրողների գրականությունը, այլև ֆրանսիական սեղանի և նիստուկացի կարևոր մանրամասները, որոնք, անշուշտ, գրականությանը հավասար ազգային մշակույթի անբաժանելի մասնիկն են: Ինչ որ է, թյուրիմացությունն անմիջապես շտկվեց, սպիտակ գինու շշեր հայտնվեցին սեղանին, որոնցից մեկը՝ «Բերդը», շատ հաճելի թվաց Սարտրին, իսկ տանտերերը հավատարիմ մնացին կոնյակին՝ դատարկելով շշերը, դրա հետ մեկտեղ պահպանելով կշռադատված խոսքը և զուսպ ու հանդարտ շարժումները: Սպառած կոնյակի առասպելական չափերը (ըստ ֆրանսիական պատկերացումների) ընդամենը փայլ էին հաղորդել տանտերերի աչքերին և նրանց ժպիտները դիվանագիտականից ավելի մոտեցրել ջերմ բարեկամականին: Տանտերերը չորսն էին. Հայաստանի Գրողների միության առաջին քարտուղար Էդուարդ Թոփչյանը, Սերո Խանզադյանը, որն այդ տարիներին Գրողների միության կուսկազմակերպության քարտուղարն էր, գրական ֆոնդի տնօրեն Սարոյանը և ես: Իր բնական հունով ընթանում էր հայկական սովորական քեֆը՝ հայկական սովորական սեղանի մոտ:

Մինչև կեսօր դեռ բավական ժամանակ կար: Այնպես ստացվեց, որ հյուրերը ժամանելուն պես հրավիրվեցին սեղանի մոտ, այսինքն՝ չհասցրեցին բնանկարը վայելել: Ուստի հացկերույթից հետո մոտ մեկ ժամ զբոսնեցինք և խոսեցինք լճի մասին: Ափերը եզերող կավճյա ճերմակությունը չէր վրիպել Սարտրի հայացքից: Եվ նա ցնցված էր՝ իմանալով որ դա ոչ թե ինչ-որ բնական աղետի հետևանք է, այլև նորօրյա բարբարոսություն: Սիմոն դը Բովուարը հետաքրքրվեց կղզում եկեղեցիներով: Մենք նկատեցինք, որ ֆրանսիացի գրողները բավական տեղյակ են հայ պատմությանը, գիտեն, որ հայերն աշխարհում առաջինն են քրիստոնեությունը պետական կրող հռչակել: Սարտրը, մասնավորապես, հիշեց, որ Հյուգոյի «Ծովի աշխատավորը» վեպի սկզբում նկարագրվում է Սուրբ Բարդուղիմեոսի նահատակությունը Հայաստանում:

…Շուտով պիտի պարզվեր, որ Սևանի ափին կայացած խնջույքը համեստ մի նախաբան էր լուկուլլոսյան մի խրախճանքից առաջ, որն սպասում էր մեզ՝ մինչև Երևան մեկնելը: Պատահակա՞ն էր ստացվել, թե՞ ոչ, սակայն կարծում եմ՝ հյուրերը բոլոր հիմքերն ունեին այդ հաջորդ հրավերն ընդունել որպես քարոզչական հնարք: Վախթանգ Անանյանը առանձնատուն էր կառուցել Երևանից քիչ հեռու գտնվող Լուսակերտ գյուղում: Այդ առթիվ սեպտեմբերի 12-ին նորակառույց առանձնատանը մեծ ընդունելություն էր կազմակերպված: Հրավիրվածների թվում էին ոչ միայն հանրապետության կուսակցության ու կառավարության առաջին դեմքերը, այլև Սարտրը և Սիմոն դը Բովուարը, իսկ մի խումբ հայ գրողներ էլ պիտի գային Երևանից: Ես չէի ասի, թե այդ միջավայրում Սարտրի և Բովուարի հայտնվելը մեծ ոգևորություն և աշխուժություն պարգևեց հայ գրողներին: Այո′, ջերմորեն ողջունում էին, անկեղծորեն ուրախ էին: Բարյացակամությունն առավել քան ընդգծված էր: Սակայն դժվար էր դա երկու ժողովուրդների մտավորականների հանդիպում անվանել՝ բառի ամենալայն իմաստով, քանի որ անհրաժեշտ երկխոսություն չէր ստեղծվում: Եվ, ըստ երևույթին, դրանում մեղավոր չէր ո′չ այս, ո′չ այն կողմը: Պատճառները, կարծում եմ, երկուսն էին: Արդեն ասացինք, որ Սարտրը և հատկապես Բովուարը փաստորեն անծանոթ էին մեզ: Սրանից զատ, հայ գրողների մեջ անգամ 60-ականներին դեռևս ամուր նստած էր «ներքին ցենզորը», որը ստիպում էր դրսից եկածների մեջ, նույնիսկ եթե մեծ գրող է, տեսնել վտանգի աղբյուր և նրա հետ խոսել միայն «անվտանգ» բաներից, այսինքն՝ փաստորեն չխոսել: Գուցե դա էր պատճառը, որ կարճ ժամանակից հետո հյուրերը մնացին գրեթե մենակ: Հայ գրողները, քաղաքավարական ծեսը կատարելուց հետո, քաշվեցին մի կողմ: Սարտրը մի պահ մնաց մենակ կանգնած: Դա, կարծես, փիլիսոփայության մենությունն էր, ժխտումն իր իսկ հանրահայտ ասացվածքի. «Դժոխքը՝ մյուսներն են»: Նա մի պահ մնացել էր առանց «մյուսների»:
Սակայն անսպասելի մի շարժում սկսեց հայ գրողների մեջ. ժամանել էին հանրապետության մեծամեծները: Գրողները նետվեցին նրանց ընդառաջ, բայց ղեկավարությունը, որն անշուշտ տեղյակ էր ֆրանսիացի հյուրերի մասին, քայլերն ուղղեց դեպի Սարտրը և Սիմոն դը Բովուարը: Իսկ վարչապետը՝ Անտոն Քոչինյանը, կատակի տալով դիմեց հայ գրողներին.

- Տղե′րք ջան, մեր կողքը շատ մի մնացեք, մեզ երբ ուզեք կտեսնեք, գնացեք հյուրերի մոտ, անհարմար է… մենակ մի թողեք նրանց:

Ղեկավար այս հորդորներն ազդեցություն չունեցան. հյուրերի հետ անշահ զրույցից զատ ուրիշ ոչինչ հնարավոր չէր անել: Մինչդեռ Քոչինյանի հետ կարելի էր անձնական հարցեր լուծել: Հանրապետության բարձրագույն նոմենկլատուրան բարի գալուստի քաղաքավարական ձևականություններից հետո քաշվեց մի կողմ՝ գրողների հետ նարդի խաղալու, որն, անկասկած, պիտի վերջանար կենդանի դասականների ջախջախիչ պարտությամբ: Իսկ հյուրերը դարձյալ մնացին մենակ, եթե չհաշվենք հորս՝ Էդուարդ Թոփչյանի և մոսկվացի գրականագետ-թարգմանիչ Լեոնինա Զոնինայի մշտական ներկայությունը: Հայրս առաջարկեց գնալ առանձնատնից քիչ հեռու գտնվող վարդանոց: Այստեղ ավելի հարմար էր սպասել՝ մինչև կպատրաստվեր խնջույքի սեղանը: Մենք հինգ հոգի էինք. հյուրերը, թարգմանչուհին և ես: Բարեբախտաբար, այստեղ անկաշկանդ զրույց բացվեց, խոսվեց նաև գրականության մասին: Սարտրին հատկապես հետաքրքրում էր, թե ֆրանսիական արդի հեղինակներից ովքեր են թարգմանվել հայերեն:

Ամբողջական հոդվածը կարող եք կարդալ այստեղ