Նորածին եկեղեցին

Ղուկաս  ավետարանիչը, իր Գործք Առաքելոց աշխատության մեջ հիշատակում է, «Եվ բոլոր հավատացյալները իրար հետ մեկտեղ էին,և ամեն բան հասարակաց ունեին »: Գ. Առ.2:14հ. :

Բիլ Դյուրանտը, իր՝ «Քրիստոսը և Կեսարը» գրքում գրում էր:

Նրանք հանդիպում էին մասնավոր տներում կամ էլ փոքրիկ ժամատներում, ընդօրինակելով հրեական սինագոգերին: Յուրաքանչյուր ժողովարան կոչվում էր   « ekklesia»,   հունարենում  այս բառը   նշանակում   է   ժողովրդական   հավաքույթ՝ ովքեր   մասնակցում   էին քաղաքապետարանի   կառավարման   գործերում:   Ինչպես   հունական    Իսիդայի  և   Միտրայի աղանդներում, այնպես էլ այստեղ ողջունելի էին ստրուկները և նրանց ազատելու  փորձեր   չեր ձեռնարկվում,   այլ  նրանց  մխիթարում էին  Թագավորության  խոստումներով,   որտեղ  բոլորը հավասար կլինեն: Բազմաքանակ չէր  միջին  խավի  ներկայացուցիչների թիվը,   դեպքից   դեպք քրիստոնեությունն   էին    ընդունում     հարուստները:   Իդեպ,   քրիստոնյաները  չէին   համարվում  հասարակության  թափթփուկները,   ինչպես հայտարարում  էր   Ցելսը: Որպես   կանոն   նրանք ապրում   էին   առաքինի   կյանք,   աշխատասեր   էին,    ֆինանսավորում   էին   միսիոներների գործունեությունները և հավաքում  էին  միջոցներ, աղքատացած քրիստոնեական համայնքներին օգնություն   ցույց   տալու  համար:  Գրեթե   չէր   ներդրվում   ջանքեր   գյուղական   բնակչության աջակցությունը հայցելու համար, ընդհակառակը  գյուղերի  դարձը  տեղի   ունեցավ   ամենավերջում:

Համատեղ արարողությունների ժամանակ զանազանվում էր կոմմունիզմի մասնիկները: Ինչպես հունական և հռոմեական ասոցացիաներն էին հանդիպում տոնական  սեղանի  շուրջ,  այնպես  էլ քրիստոնյաները, հաճախ հավաքվում  էին « agape » -ի  (Սիրո երեկո), դա տեղի էր ունենում սովորաբար  շաբաթ  օրերին՝ երեկոյան: Արարողությունը սկսվում և վերջանում էր աղոթքով և Սուրբ Գրքի ընթերցությամբ, քահանան  օրհնում  էր  հացը  և  գինին:   Քրիստոնյաները   հավատում  էին,   որ  հացը  և  գինին, Քրիստոսի  մարմինն ու արյունն էին,  կամ  էլ   խորհրդանշում   էին   այն:    Որոշ համայնքներում, արարողության   վերջում  փոխանակվում   էին   սուրբ   համբույրով:  Մենք տեսնում ենք, որ  երրորդ  դարում    agape-ն հետզհետե    անհետանում  է:   Առանց   կասկածի  կարելի  է  ասել,   որ   վաղ     քրիստոնյաները հեթանոսության  համար  կշտամբանք  էին  հանդիսանում:  Թագավորության  գալուստի  հույսը քայլում էր  Դատավորի   հանդեպ  եղած   հավատքի  հետ,    որին    խաբել    հնարավոր   չէր: Այս աստվածային հոգատարությանը լրացնում էր  իրար հանդեպ փոխադարձ հետևողականությունը: Այս փոքր կոլեկտիվների մեջ, մեղքի  համար    դժվար էր  թաքնվելը,  քանի որ համայնքը հրապարակայնորեն հանդիմանում էր այն    անդամներին,     ովքեր     խախտել    էին  բարոյական վարքագիծը, չպահպանելով բավական զգուշություն: Եկեղեցին արգելում էր հղիության արհեստական ընդհատում կատարելը, թատրոններ կամ հասարակաց խաղերի հաճախելը և     հեթանոսաց   տոնակատարություններին մասնակցելը: Վերջին   հաշվով,   քրիստոնեությունը  ընդօրինակեց և ամրացրեց բարոյական խստությունը, որը գտնվում էր մշտական պատերազմական պատրաստության մեջ:                                                                                           

Բարոյական օրենքների դժվարին մեծամասնությունը, ստեղծվեցին Հիսուս Քրիստոսի շտապ վերադարձի հաշվարկով: Որքանով, որ թուլանում էր հավատքի ձայնը, այնքանով ուժեղանում էր մարմնի ձայնը և քրիստոնեական բարոյականության հիմքերը խախտվում էին:  Մոտ 110 թվին, անանուն հեղինակի «Հերմայի հովիվը» աշխատությունը, դեմ է դուրս գալիս այնպիսի մեղքերի դեմ, ինչպիսին է ագահությունը, ազնվությունը, դիմափոշին, ներկված մազերը, գծագրված ունքերը, հարբեցողությունը և շնությունը, որոնք նորից գլուխ էին բարձրացնում քրիստոնյաների մոտ: Բայց համենայն դեպս այն ժամանակների քրիստոնեական ընդհանուր պատկերը, շեշտված է բարոյականությամբ, փոխադարձ նվիրվածությամբ, ամուսնական հավատարմությամբ և ամուր հավատք ունենալու երջանկությամբ: Պլինինի Կրտսերը ստիպված էր հայտնել Տրոյանին, որ քրիստոնյաները վարում են խաղաղ և ընդօրինակելի կյանք: Գալենը գրում էր,-« նրանք այնքան են առաջացել ինքնակարգապահության դաստիարակության ճանապարհին և բարոյական կատարելության ձգտմանը, որ նրանք ոչնչով չեն զիջում իսկական  փիլիսոփաներին»: Մեղքի գիտակցությունը ձեռք բերեց նոր ուժ՝ ի շնորհիվ այն հավատի, որ Ադամի անկմամբ ողջ մարդկությունը անկում ունեցավ և որ աշխարհը շուտով կանգնելու  է  դատաստանի առջև, որը կհատուցի և կպատժվի մեղքի դիմաց: Շատ քրիստոնյաներ կլանված էին վաղօրոք մաքրվելու մղումով, մինչ վրա կհասներ սարսափելի դատական գործընթացը: Յուրաքանչյուր զգացմունքային բավականության մեջ, նրանք տեսնում էին սատանայական գայթակղություն և նրանք դատապարտում էին աշխարհը և մարմինը, փորձելով ճնշել ցանկությունները ծոմապահությամբ և մարմնական խոշտանգումներով: Կասկածանքով էին մոտենում երաժշտությանը, սպիտակ հացին, օտարերկրյա գինիին, տաք բաղնիսներին կամ էլ մորուքի սափրմանը: Այս ամենը նրանց թվում էր Աստծո հստակ հայտնված կամքի զանցառություն: Նույնիսկ սովորական քրիստոնիայի համար, կյանքը երևում էր մթագին գույներով, քան թե երբևէ որևիցէ  հեթանոսի համար, բացառությամբ ընդհատակյա աստվածությունների պաշտամունքի դեպքերի: Հրեական շաբաթը, երկրորդ դարում փոխարինվեց քրիստոնեական կիրակիով: Այդ օրը, «dies Domini» կամ տերունական օրը, քրիստոնյաները հավաքվում էին անցկացնելու իրենց ամենշաբաթյա արարողությունը: Քահանաները բարձրաձայն ընթերցում էին Սուրբ Գիրքը, աղոթքներ էին բարձրացնում, վարդապետական և բարոյական վեճերի շուրջ քարոզներ էին տալիս: Երկրորդ դարի վերջերին, այս ամենշաբաթյա արարողությունները ձեռք բերեցին քրիստոնական ծեսերի ձև: Սրանք կազմված էին՝ մասամբ արարողակարգի, տաճարի ծառայությունների և մասամբ էլ հունական մաքրվելու արարողակարգի մասնիկներից: Սրանք սովորույթներ էին, իրենց ծնունդով անփոխարինելի, զարգացման մեջ հրաշալի և սրանց ընդունումը պայմանավորված էր եկեղեցու խորը իմաստությամբ, որով նա հարմարվում էր իր ժամանակների խորհրդանիշներին և մարդկանց կարիքներին: Ոչ մի ուրիշ արարողություն ի  վիճակի չէր նորոգելու և քաջալերելու միայնակ հոգին՝ աշխարհի թշնամական հարձակումներից: Հացի և գինու օրհնությունը, մեկն էր քրիստոնեական յոթը խորհուրդներից` սրբազան ծեսերից, որոնք`ինչպես հավատում էին քրիստոնյաները, ի զորու էին հայտնել Աստվածային Շնորհը: Եվ այստեղ եկեղեցին կիրառում էր խորհրդանիշերը, որպեսզի մխիթարեր մարդուն և նրա կյանքին փոխանցեր արժանապատվություն: Առաջին դարում մենք հանդիպում ենք երեք արարողությունների, մկրտություն, հաղորդություն և  նվիրում  հոգևորականությանը: Սակայն այդ ժամանակ, արդեն համայնքի ներսում կար այլ արարողությունների սաղմները: Ինչպես տեսնում ենք վաղ քրիստոնեության փորձառության մեջ էր մտնում՝ մկրտության ժամանակ ձեռք դնելով,  առաքյալի կամ քահանայի կողմից Սուրբ Հոգու փոխանցումը: Ժամանակի հետ այն առանձնացավ մկրտությունից և դարձավ միայն կոնֆիրմացիայի խորհուրդը: Քանի որ մեծերի մկրտությունը հետզհետե փոխարինվեց մանկան մկրտությամբ, մարդիկ զգացին կարիք մաքրման հաջորդական արարողությունների մեղքի կատարումը և մասայական խոստովանությունը, վերափոխվեցին քահանայի առջև խոստովանության, քանի որ քահանաները պնդում էին, որ դրա իշխանությունը նրանք ստացել են առաքյալներից կամ էլ նրանց նախորդող եպիսկոպոսներից, իրավունք «կապելու և արձակելու»: Այս դարում ամուսնությունը դեռևս համարվում էր որպես քաղաքացիական արարողակարգ: Սակայն եկեղեցին տալով կամ պահանջելով իր սանկցիաները, բարձրացրեց ամուսնության նշանակությունը, դարձնելով այն համաձայնեցված պայմանագրից`անխախտելի սուրբ ուխտի: Երկու հարյուր թվին մոտ, ձեռնադրությունը դարձավ խորհուրդ, որը օժտեց եպիսկոպոսներին քահանայական ծառայողներ նշանակելու իշխանությամբ, ովքեր իրավասու էին կատարելու խորհուրդների արարողությունները: Վերջապես եկեղեցին, Հակոբոսի ուղերձից դուրս բերեց «եկեղեցական ժողովների»  խորհուրդը, կամ վերջին օրհնությունը, որի  ժամանակ քահանան օծում էր զգացական օրգանները  և մահացող քրիստոնյայի վերջույթները, նորից թողություն տալով նրա մեղքերին և պատրաստելով Աստծո  հետ հանդիպմանը: Քրիստոնեական կյանքի գագաթնակետը և գլխավոր հարգանքի տուրքն էր համարվում թաղման արարողությունները: Քանի որ նոր հավատքը հռչակեց ինչպես հոգու, այնպես էլ մարմնի հարությունը, հանգուցյալի մարմինը շրջապատված էր մեծագույն հոգատարությամբ: Մոտ 100 թ-ն, հռոմեական քրիստոնյաները, հետևելով էտրուսյան և սիրիական սովորույթներին, իրենց հանգուցյալներին սկսեցին թաղել վիմափոր գերեզմանոցներում, որոնք փորվում էին ժայռերում կամ էլ լինում էին ստորգետնյա թունելներում: Այս կերպը տնտեսում էր ծախսերի և տարածության խնդիրը: Հեթանոսները և հրեաները օգտվում էին նույն մեթոդից: Որոշ համայնքներ, երևի թե կանխամտածված էին անում այս, և մեզ միտք տալիս, որ դրանք օգտագործվել են որպես թաքստոցներ`հալածանքների ժամանակ:  Իններորդ դարում դրանք հողաշերտով ծածկվեցին և մոռացվեցին, և միայն պատահականության շնորհիվ 1578 թ-ն դրանք հայտնաբերվեցին: Վաղ քրիստոնեության արվեստի մնացորդները մեծամասամբ պահպանվել են վիմափոր գերեզմանների և ռելյեֆների տեսքով: Այստեղ մոտ  180 թ-ն հայտնվում են խորհրդանշաններ, որոնք մեծ դեր են խաղալու քրիստոնեության պատմության համար, օրինակ աղավնին, որը հոգու մարմնավորումն է, որ այս աշխարհի բանտարկությունից ազատագրվել է: Կամ արմավենու ճյուղը`որպես հաղթանակի խորհրդանիշ, կամ էլ ձիթենու ճյուղը`խաղաղության խորհրդանիշ,  և  վերջապես  ձուկը,  հունարենում  կազմված  է   « i-ch-th-y-s »,  բառից,  այսինքն`  «Iesous Christos Theou Yios Soter»`Հիսուս Քրիստոս, Որդի Աստծո, Փրկիչ: Այստեղ մենք հանդիպում ենք «Բարի Հովիվի» թեմային, որը կրկնում է Մերկուրի արձանի օրինակը, ով իր ուսերին էր  տանում  այծիկին: Քրիստոնեությունը այնքան էր զբաղված հոգևոր աշխարհի հարցերով, որ չէր մտահոգվում այս աշխարհի զարդարանքներով: Թեև զարգանում էր  արվեստը, երաժշտությունը, ինչպես նաև տաճարաշինությունը, որը զարդարվում էր մանրախճանկարներով: Այս նոր տաճարներում հնչում էր քրիստոնեական երաժշտություն, որը արդեն նոտայագրվում  էր և ուներ տոնայնություն և գամմա: Շատ աստվածաբաններ դեմ էին կանանց երգեցողությանը, ինչպես եկեղեցում, այնպես էլ հասարակական վայրերում: Ըստ նրանց, կանացի ձայնը իզորու էր արթնացնելու սրբությունից դուրս գտնվող հետաքրքրություն` հրապուրվող տղամարդկանց մոտ: Համենայն  դեպս  համայնքի  անդամները   հաճախ    հիմների   մեջ   արտահայտում   էին    իրենց հույսերը,  գոհունակությունը և ուրախությունը: Այսպիսով երաժշտությունը դառնում էր քրիստոնեական հավատքի գեղեցիկ զարդարանքը և հավատարիմ ծառայողը: Մարդկությունը երբևիցէ  չի գիտեցել այսպիսի գրավիչ կրոն, ինչպիսին է քրիստոնեությունը: Այն դիմում է բոլոր անհատներին, խավերին և ազգություններին առանց սահմանափակման: Այն չէր սահմանափակվում միայն մեկ ազգության շրջանակում, ինչպես հուդաիզմը կամ էլ մեկ պետության ազատ քաղաքացիների խավի սահմանում, ինչպես Հունաստանի և Հռոմի պաշտոնական աղանդները: Դարձնելով բոլոր մարդկանց Քրիստոսի մահվան վրա տարած հաղթանակի ժառանգորդներ` քրիստոնեությունը հռչակում էր բոլոր մարդկանց արմատական հավասարությունը և երկրային խավերի տարբերությունների անցողիկությունը: Պատասխանելով մարդկային սպասումներին, կրոնը տարածվում էր չլսված արագությամբ: Գրեթե յուրաքանչյուր նորադարձ, հեղափոխականի ջերմով բռնկված, դառնում էր քարոզիչ: Հռոմեական լեզուն, ճանապարհները, առևտրական ուղիները, գետերը, ծովերը և այն ամենը, ինչը ստեղծում էր բարենպաստ պայմաններ կապի համար, որոշեցին քրիստոնեական աճի ուժային բնույթը և նպաստեցին եկեղեցու աճին: Զարմանալի կլիներ, եթե համեմատաբար անկախ քրիստոնեական կենտրոնների քանակությանը, որոնք ընկան տարբեր սովորույթների և շրջապատի ազդեցության տակ, սովորույթների և վարդապետությունների զանազանության պատճառով դուրս գային մակերես:  Հունական քրիստոնեությունը ուներ հատուկ հակում, նույնիսկ ուղղակի դատապարտված էր վերապրելու հունական մտածողության, հերետիկոսության և մետաֆիզիկական վիճաբանությունների ալիքները: Հասկանալ քրիստոնեությունը կարելի է միայն այս հերետիկոսությունների առավելությունների ներքո, քանի որ սրանց հաղթահարելով նույնիսկ նա մասամբ ընդունում էր դրանց գույները և ձևերը: Անջատված համայնքները միաբանվում էին մեկ հավատքով, որ Հիսուսը Աստծո որդին է և գալու է իր թագավորությունը հաստատելու երկրի վրա, դատապարտելու է անբարիշտներին և վարձատրելու է սուրբերին: Եթե ուշադրություն չդարձնենք հիմնական դոգմաներին, ապա կտեսնենք, որ առաջին երեք դարերի ընթացքում, Քրիստոսի հետևորդները հարում էին հարյուրավոր վարապետությունների: Մենք, հավանական է որ կհասկանայինք պատմության հիմնական դերը` պարզեցնել ներկան անցյալի լույսի տակ, եթե հիմա  որոշեինք այս բազմակերպար կրոնական հավատքները ներկայացնել մանրամասնորեն: Սրանք փորձում էին տիրապետել եկեղեցուն, սակայն պարտություն կրեցին և եկեղեցին ստիպված եղավ պիտակել դրանք որպես հերետիկոսություն, քանի որ դրանք կարող էին բաժանություն բերերլ եկեղեցուն: Այդ իսկ պատճառով, եկեղեցու պատմության մեջ, մենք հանդիպում ենք տիեզերական ժողովների, որոնց ժամանակ որոշվել է Աստվածաշնչի կանոնը, հավատո հանգանակը, ինչպես նաև  Երրորդության և Քրիստոսի Աստվածությանը վերաբերվող հարցերը: Առաջին դարից սկսած, ի հայտ եկան հավատքի ջատագովներ, ովքեր իրենց աշխատություններով հանդես եկան ի պաշտություն քրիստոնեական հավատքի և կենցաղավարության, ներկայացնելով այն կայսրերին և ամբողջ հեթանոս աշխարհին, ովքեր կազմակերպում էին մասայական հալածանքներ քրիստոնյաների հանդեպ: Հավատքի պաշտպանությունը «Ապոլոգիա»-ն, մեծ դեր կատարեց եկեղեցու աճի, զարգացման և տարածման գործում: Եկեղեցին իր կողմը գրավեց կայսրության ուժեղագույն մտավորականությանը: Անտիոքի եպիսկոպոս Իգնատիոսը, հիմք դրեց հետ առաքելական  « Հայրերի» ուժեղ սերնդի, ովքեր նվիրվեցին քրիստոնեության  փիլիսոփայությանը և ովքեր հաղթեցին իրենց թշնամիներին Աստծո Զորությամբ և իրենց տրամաբանության շնորհիվ: Կարելի է ասել, որ մանուկ եկեղեցու դեմ դուրս էին եկել միաժամանակ մի քանի թշնամիներ, օրինակ` հերետիկոսությունը, հեթանոսությունը և պետական իշխանությունները:

 Վաղ  եկեղեցու  ժամանակաշրջանի    ջատագովներից էին Հուստին Նահատակը, Տերտուղինոսը, Աթանասիոսը և Օգոստինոսը:

Միջին դարում- Թովմաս Ակվինացին և ուրիշներ:

Բարեփոխության ժամանակաշրջան- Ջոն Վիկլիվ, Յան Հուս, Մարտին Լյութեր, Ժան  Կալվին:

Արդի ժամանակաշրջան- Կոռնել Վարֆլեիդ, Լեքիզ:                                                      

Պոստ մոդերնիզմի շրջան- Ջոշ Մակ-Դաուել, Գրեգ Բարսեն, Ֆրանցիսկ Շեյֆր, Կլայվ Լյուիս և այլոք:  Ապերախտություն կլիներ, եթե մենք չհիշատակեինք այս անունները և չտաինք նրանց ըստ արժանավույնն` պատիվը և հարգանքը:  Քրիստոնեության հաղթանակը հնարավոր եղավ նաև շարքային հավատացյալների շնորհիվ, մարդիկ ովքեր նահատակվելով հավատքի մեծ վկայությունն էին թողնում իրենց հալածող դահիճների և այլ մարդկանց մոտ: Հարկ եմ համարում նաև հիշատակել եկեղեցու և պետության միջև ընթացող պատերազմի մասին: Քանի որ քրիստոնեությունը մեծ հաղթանակ տարավ, հասնելով այն բանին, որ դարձավ պետական կրոն: Մինչ քրիստոնեական ժամանակաշրջանում, հռոմեական իշխանությունը մեծամասամբ համբերություն էր դրսևորում ուղղափառ հեթանոսության մրցակիցների նկատմամբ: Այս կրոններն էլ իրենց հերթին էին համեմատաբար պաշտոնական միապետական աղանդների հանդեպ: Նոր կրոնի հետևորդներից ոչինչ չէր պահանջվում, բացի աստվածների և պետության ղեկավարի նկատմամբ ժամանակին ցուցաբերված հարգանքից: Միապետները վիրավորված էին այն պատճառով, որ կայսրության բոլոր նվիրված հերետիկոսներից, միայն քրիստոնյաները և  հրեաներն էին մերժում միանալ «Հանճար»-ի պաշտամունքին: Կայսրի արձանի առջև վառված ատրուշանը դարձավ կայսրության հանդեպ հավատարմության նշան, ինչպես մեր օրերում քաղաքացիական երդման արարողությունը: Եկեղեցին, իր կողմից զարմանք էր արտահայտում, կրոնը պետությանը հպատակեցնելու հռոմեական պատկերացման համար: Նա տեսնում էր կայսերական աղանդի մեջ Պոլիտեիզմ և կռապաշտություն, և սովորեցնում էր իր հետևորդներին, չենթարկվել դրան ցանկացած գնով: Այդ իսկ պատճառով, հռոմեական կառավարությունը եղավ եզրակացության, որ քրիստոնեությունը հանդիսանում է ռադիկալ, հնարավոր է կոմմունիստական շարժում, որը ձգտում է տապալել հաստատված կարգերը:  Ներոն կայսրը, նոր պալատներ կառուցելու ցանկությամբ հրապուրված, հրամայեց այրել Հռոմի այն հատվածը, որտեղ ուզում էր  կառուցել  այն: Նա, իր սեփական ոճիրը քողարկեց՝ մեղադրելով նոր և չճանաչված կրոնին: Այս իրադարձությունները ուղղորդված էին չեզոքացնելու կայսրության քայքայմանը սպառնացող վտանգը և որով էլ սկիզբ դրվեց քրիստոնյաների հալածանքներին: Հալածանքները խլեց հազարավոր կյանքեր և ավելի խտացրեց քրիստոնեության շարքերը: Միանշանակ, քրիստոնեության և կայսրության բախումը ավարտվեց քրիստոնեության հաղթանակով:

Օգտագործված գրականություն