Պատմաբան ու քաղաքագետ Ստանիսլավ Տարասովի` զուտ այսօրվա ռուսական գիտահանրամատչելի «գաղտնազերծումների» ժանրում գրված երկարաշունչ այս հոդվածաշարն ինքնին հետաքրքիր է քաղաքական զեղումների գայթակղիչ ենթադրություններով: Եթե կարճ, ապա, ըստ Տարասովի, հնագիտական գործուղումով Նիկողայոս Մառը Անիում, իսկ Հովսեփ Օրբելին` նաև Արցախում, Ռուսաց կայսրության քաղաքական հանձնարարություն էին կատարում` կայսրության կազմում հայոց հնարավոր ազգային վարչական միավորի ստեղծման ճանապարհին, նպատակ ունենալով ստուգել ու համոզվել հայոց տեղաբնիկության հարցում, ապա` փնտրել ապագա վարչական միավորի կենտրոն-«մայրաքաղաքի» այլընտրանքային տարբերակներ: Դարձյալ, ըստ Տարասովի, Արցախ-Խաչենի վիմագրությանը նվիրված Օրբելու աշխատությունը (վիմագիր արձանագրությունների ընդօրինակությունները, վերծանությունները և մեկնաբանությունները) այդպես էլ լույս չի տեսել` քաղաքական իրավիճակի փոփոխության պատճառով: Սա նույնքան անհեթեթ զավեշտ է ու վիրավորանք` պատկառելի գիտնականի հասցեին, որքան ադրբեջանցի «գիտնականների» շահարկումներն ու զեղծարարությունները, որոնց մասին խնամքով գրված է կցված նյութում և դրան հաջորդող հրապարակումներում: Նախ` Հովսեփ Օրբելին իր իսկ հրատարակության պատրաստած վիմագրերի ժողովածուի մեջ խոստովանել է, որ վիմագրերը արտագրել-հավաքել է, երբ երիտասարդ էր ու անփորձ, ուստի դրանք զերծ չեն վրիպակներից, քանի որ հետագայում տեղում կրկին ստուգելու հնարավորություն չի ունեցել (տես Բ.Ուլուբաբյանի «Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում» գրքի աղբյուրագիտական ակնարկը), երկրորդ` այն չի հրատարակվել զուտ տեխնիկական պատճառներով` Սանկտ-Պետերբուրգում հայերեն համապատասխան տառաձևերի բացակայության պատճառով: Նույն պատճառով լույս չի տեսել նաև Օրբելու` Անիի վիմագրերին նվիրված հատորը, որի լուսանկարչական թերթերը տպագրված պատրաստ էին և միայն կես դար անց` 1966-ին հրատարակվել են Երևանում, որպես «Դիվան հայ վիմագրության» մատենաշարի 1-ին հատոր: Վերջապես` մեծ հայագետն ու արևելագետը ինքն է տվել այս ամենի պատասխանը, ասելով` «ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍՈՒՆ ՏԱՐԻՔ Է ՍԻՐՈՒՄ»: Իսկ Ադրբեջանցի «պատմաբանների» զեղծարարություններին հակադարձելով՝ հարգարժան Տարասովը զարմանալիորեն չի հիշատակում մի կարևոր հանգամանք ևս. դեռևս 17-18-րդ դարերում` հայ ազգային-ազատագրական պայքարի և հայ-ռուսական դիվանագիտական ակտիվ նամակագրության տարիներին (հրատարակված են 4 մեծադիր հատոր փաստաթղթեր և բազմաթիվ գրքեր, մեծ մասը` ռուսերեն լեզվով), ռուսաց կայսրությունում «Հայաստան» ասելով հաճախ հասկանում էին հենց ի դեմս մելիքական իշխանությունների պետականության բեկորները պահպանած և քրիստոնյա երկիր Արցախ-Խաչեն-Ղարաբաղը: Ադրբեջանական գիտա-քաղաքական տվայտանքներին պատասխանելու համար բավական էր հիշատակել Պետրոս Մեծից մինչև Եկատերինա Մեծի ժամանակաշրջանի բազմաթիվ փաստաթղթերից մեկի բնօրինակը... Եվ դա միայն Ստանիսլավ Տարասովին չի վերաբերում...
Կից նյութն՝ այստեղ
