Այսօր, օրվա լրահոսում թերևս ամենից հետաքրքրականը Երուսաղեմի Հայոց պատրիարք արքեպիսկոպոս Նուրհան Մանուկյանի ժամանումն էր Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին: Առաքեպական Եկեղեցու հիերարխիկ կառուցվածքում վերջինս իր կարգավիճակով երրորդն է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսից ու Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսից հետո: Սրանով հանդերձ սակայն ունի բացառիկ դիրք համաքարիստենական աշխարհում, քանի որ հանդիսանում է Իսրայելում ու Երուսաղեմում, առհասարակ Սուրբ Երկրում Հայկական տարածքների պահապանն հանդիսացող Երուսաղեմի Հայկական Ս. Հակոբյանց միաբանության ղեկավարը: Եթե փորձենք պատմական արագ հետհայաց նետել, ապա կտեսնենք, որ դեռևս Չորրորդ դարում Երուսաղեմում հայկական ներկայության մասին հիշատակություններ կան և Երուսաղեմի քրիստոնեական եկեղեցիների ու Հայ եկեղեցու միջև եղել են որոշակի հարաբերություններ, որոշակի շփումներ, քննարկվել են բավականին հետաքրքիր կրոնական աստվածաբանական ու արարողական հարցեր: Այս մասին ամենահետաքրքրական վկայությունը Հայ Եկեղեցու առաջին գահակալներից Վրթանես Ա Պարթևի 333-341 թթ նամակն է Երուսաղեմի Մակար եպիսկոպոսին, որը թեև երկար ժամանակ համարվում էր Վրթանես Քերթող տեղապահի նամակը Մակար Բ Երուսաղեմացուն, սակայն վերջին տարիներին, ամերիկաբնակ հայագետ Աբրահամ Տերյանի կողմից բանասիրական ու պատմական վերլուծությամբ ապացուցվեց, որ թվագրվում է Չորրորդ դարով և պատկանում է Վրթանես Ա-ին: Արդեն յոթերորդ դարում, երբ հաստատվեց Արաբական խալիֆայությունը, և գրավվեց Երուսաղեմը արաբների կողմից, հաստատվեց նաև Երուսաղեմի հայ Պատրիարքությունը: Օրվա արքպիեկսպոս Արբահամը ինչպես փաստում են գրավոր աղբյուրները, գնում է ու հանդիպում Մուհամմեդ մարգարեի հետ ու եւ նրանից ստանում մի հավաստագիր, ֆերման, որով Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունն անջատվել է հունականից ու հայերի սեփականություն են ճանաչվել Ս. Հակոբյանց վանքն իր կալվածքներով, Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան Տաճարի մի մասը, Ձիթենյաց լեռան ստորոտին գտնվող Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, Գողգոթայի բարձունքը եւ այլն: Միաժամանակ նաև` Եթովպիական, ղպտիական եւ ասորական եկեղեցիները գտնվել են Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության հոգեւոր իշխանության ներքո: Պատրիարքությանը տրվել է նաեւ զանգ հնչեցնելու իրավունք, որը բացառիկ իրավունք էր մահմեդական օրենքներով: Պատրիարքը խոստացել է վճարել սահմանված տուրքը եւ ենթարկվել միայն մահմեդական իշխողներին: Իրար հաջորդած բոլոր իշխանությունները (արաբների, խաչակիրների, մամլուքյան, օսմանյան, բրիտանական, հորդանանյան, իսրայելական) վերահաստատել են հույն օրթոդոքսների եւ կաթոլիկների հետ հայերի հավասարազոր իրավունքները Երուսաղեմի եւ Սուրբ Երկրի քրիստոնեական սրբատեղիների նկատմամբ: Մինչեւ Տասնեմեկերորդ դարի վերջը տեւած արաբական տիրապետության առաջին շրջանում, արաբները բարյացակամ են վերաբերվել տեղի քրիստոնյաներին, հատկապես Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությանը և Հայոց Պատրիարքության դիրքը, իբրեւ բոլոր Արեւելյան ուղղափառ եկեղեցիների ներկայացուցչի, հավասարվել է հունական պատրիարքությանը: Հետագայում, չնայած հրովարտակներով ապահովված առանձնաշնորհումներին, հայկական վանքերն ու եկեղեցիները հետզհետե ենթարկվել են ծանր հարկումների: Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության վիճակը հատկապես ծանրացել է Եգիպտոսի Ֆաթիմյան արաբական դինաստիայի տիրապետության շրջանում: 969թ., գրավելով Երուսաղեմը, ֆաթիմյանները մեկ դարից ավելի շարունակ կռիվներ են մղել սելջուկների դեմ: 1099թ. այն գրավել են խաչակիրները: Հայկական իշխանության շրջանում (ԺԱ.-ԺԴ.դդ.), հայոց իշխանների եւ թագավորների քաղաքական պաշտպանության եւ նվիրատվությունների շնորհիվ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը ամրապնդել է իր իրավունքները սրբատեղիների նկատմամբ եւ բարձրացրել իր հեղինակությունը: Հռոմկլայի, գտնվում է Կիլիկիայում, ներկայիս Թուրքիայի հանրապետությունում, ժամանակին եղել է կաթողիկոսանիստ ամրոց, 1178թ.-ի ժողովին մասնակցել է Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Սահակը, որը ստորագրել է ժողովի որոշումների տակ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Դ. Տղայից, Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսից, Անիի Բասիլիոս արքեպիսկոպոսից հետո` «Սահակ արքեպիսկոպոս աստվածակոխ քաղաքին Երուսաղեմի» տիտղոսով: 1187թ. Եգիպտոսի սուլթան Սալահ Ադ Դինը գրավել է Երուսաղեմը` վերջ տալով խաչակիրների իշխանությանը Սուրբ քաղաքում: Վերջինս որպես աստվածաված մուսուլման ոչ միայն վերահաստատել է Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Աբրահամ Երուսաղեմցու (1180-1191թթ.) ներկայացրած քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության իրավունքները, որոնք հաստատվել էին մուհամմեդ մարգարեի կողմից, այլեւ դրանք տարածել խաչակիրների մի քանի եկեղեցիների եւ վանքերի վրա: Մինչեւ 1311թ. Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը գտնվել է Կիլիկիայի հայոց թագավորների եւ Սսում նստող Հայոց կաթողիկոսների իշխանության ներքո: Չընդունելով Օշին թագավորի, Գրիգորի Է. Անավարզեցի եւ Կոստանդին Գ. Կեսարացի կաթողիկոսների լատինամետ քաղաքականությունը եւ չենթարկվելով 1307թ. Սսի ժողովի որոշումներին` Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Սարգիսը, Եգիպտոսի սուլթանից հրովարտակ ձեռք բերելով, անջատել է իր Աթոռը կիլիկիայի քաղաքական եւ եկեղեցական իշխանությունից: 1311թ. Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը դարձել է անկախ, ինչը հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների կարծելու, թե Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը հիմնադրվել է այդ թվին, մինչդեռ իրականում դա ընդամենը իքնանգլխություն կամ ավտոկեֆալություն ստանալու թվականն է: Օսմանյան տիրապետության տարիներին, Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության գերիշխանությունը տարածվել է Սիրիայի, Լիբանանի, Կիպրոսի եւ մինչեւ 1839թ. Եգիպտոսի թեմերի վրա: 1702թ. Կ. Պոլսի Հայոց Պատրիարք Ավետիք Եվդոկացին զբաղեցրել է նաեւ Հայոց Պատրիարքության աթոռը, եւ մինչեւ 1715թ. Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը կառավարել են Կ.Պոլսից նշանակված փոխանորդները : Պատրիարքությունն ընկել է պարտքերի տակ: 1715թ. Կ. Պոլսի Պատրիարք Հովհաննես Կոլոտը վերահաստատել է Երուսաղեմի ինքնուրույն պատրիարքությունը: Գրիգոր Շղթայակիր Պատրիարքը (1715-1749թթ.) մարել է պարտքերը, ձեռնամուխ եղել շինարարական աշխատանքների: 1833թ. Ս. Հակոբյանց վանքում հիմնադրվել է տպարան. այստեղ են տպագրվել Հովհաննես Դրասխանակերտցու «Պատմութիւն Հայոց» (1843թ.), Եսայի Հասան-Ջալալյանի «Պատմութիւն Աղուանից երկրի» (1868թ.) եւ այլ գրքեր: Տասնիններորդ. դարում, Երուսաղեմում բացվել եւ Հայոց Պատրիարքարանի նյութական միջոցներով գոյատեւել են տղաների Մեսրոպյան եւ աղջիկների Գայանյանց վարժարանները: 1843թ. Ռեմլեում (Ս. Գեւորգ վանքում) Զաքարիա Կոփեցի պատրիարքի ջանքերով բացվել է Ժառանգավորաց վարժարանը (կրոնական գիշերօթիկ հաստատություն), որը հաջորդ տարի փոխադրվել է Երուսաղեմ եւ ցայսօր գործում է Պատրիարքարանի տնօրինության ներքո: 1928թ. Եղիշե Դուրյան պատրիարքի ջանքերով բացվել է Սրբոց Թարգմանչաց վարժարանը եւ նրա առաջարկով էլ անվանակոչվել` ի հիշատակ Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Ս. Սահակ Ա. Պարթեւի: Մինչեւ տանսիններորդ. դարը, Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը առավել կամ նվազ հաջողությամբ պայքարել է սրբատեղիների հանդեպ հույն օրթոդոքսների ու կաթոլիկների ոտնձգությունների դեմ: Օսմանյան կայսրության թուլացմանը զուգընթաց փոխվել է քաղաքական կացությունը, եւ օտար տերությունները, միջամտելով կայսրության ներքին գործերին, Երուսաղեմի սրբավայրերի վրա իրավունքների հարցում պաշտպան են կանգնել հույներին եւ կաթոլիկներին: Հունական պատրիարքությանը զորակցել է Ռուսաստանը, իսկ կաթոլիկներին` Արեւմուտքը, մասնավորապես` Ֆրանսիան: Հույներին նույնիսկ կարճ ժամանակով հաջողվել է տիրանալ Ս. Հակոբյանց վանքին, սակայն Կ. Պոլսի հայ ամիրաների նյութական եւ քաղաքական օգնությամբ հայերը վերստին իրենց ձեռքն են վերցրել Ս. Հակոբյանց տաճարը: Հակառակ դժվարություններին եւ անհավասար պայքարին, Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը կարողացել է պաշտպանել Հայ ժողովրդի իրավունքները Հույն եւ Կաթոլիկ երկու մեծ Եկեղեցիների եւ նրանց պաշտպան տերությունների ոտնձգություններից: Երուսաղեմի համաքրիստոնեական երեք գլխավոր սրբատեղիների երեք ավագ պահապանները` Հայ, Հույն եւ Կաթոլիկ Եկեղեցիները, 1917թ., երբ Երուսաղեմն անցավ բրիտանական հովանավորության ներքո, պաշտոնապես հաստատվեցին Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարի եւ Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան տաճարի երեք իրավատերեր: Սահմանվեցին յուրաքանչյուրի իրավունքները, բաժինները, պաշտամունքի օրերը եւ ժամերը, յուրաքանչյուր տեղի սրբազան իրերի քանակը, սրբատեղիների պատասխանատվությունը: Հայերը կաթոլիկ եւ ուղղափառ պատրիարքարանների հետ պահպանեցին համահավասար իրավունքներ: 1929թ. Երուսաղեմի բրիտանական ներկայացուցիչը կառավարությանն է ներկայացրել «Սրբատեղիների իրավական վիճակը» անունով մի վավերաթուղթ, որտեղ ամփոփված են յուրաքանչյուր քրիստոնյա համայնքի իրավունքները: Մինչ օրս պահպանվում է իրավական այդ վիճակը: 1916թ. երիտթուրքական կառավարությունը հաստատել է Թուրքիայի հայ առաքելականների համար մեկ կաթողիկոս-պատրիարքություն` Երուսաղեմ նստավայրով: Կաթողիկոս- պատրիարքի պաշտոնը հանձնվել է Կիլիկիո Աթոռի կաթողիկոս Սահակ Խապայանին: Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան Թուրքիայի պարտությունից հետո Կիլիկիայի կաթողիկոսությունը, Երուսաղեմի եւ Կ. Պոլսի պատրիարքությունները շարունակել են իրենց գոյությունը: Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը ծաղկել է Եղիշե արքեպիսկոպոս Դուրյան (1921-1930թթ.) եւ Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյան (1931-1938թթ.) պատրիարքների օրոք: Վերաբացվել է ժառանգավորաց վարժարանը, մեծ ուշադրություն է դարձվել տպարանին, որտեղ լույս են տեսել հայագիտական, կրոնական, պատմական եւ այլ բնույթի մեծարժեք գրքեր: Պատրիարքությանը կից բացվել է Աստվածաբանական սեմինարիա: Մատենադարանից հետո, Ս. Հակոբյանց վանքում է գտնվում Երուսաղեմի ձեռագրատունը. աշխարհում իր քանակով հայերեն ձեռագրերի երկրորդ հավաքածուն` ձեռագրերի թիվը շուրջ 4 հզ.: Ելնելով որոշ ձեռագրերի ստեղծման թվականից` ենթադրվում է, որ հավաքածուն սկզբնավորվել է ԺԲ.-ԺԳ. դարերց սկսած: 1866թ. լույս է տեսնում Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության պաշտոնական «Սիոն» ամսագիրը (1877-1927թթ. ընդհատվել է): 1929թ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության համաձայնությամբ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը ժամանակավորապես Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսությանն է զիջել Դամասկոսի եւ Լիբանանի թեմերը: Ներկայումս Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության իրավասության տակ են միայն Իսրայելի հայակական եկեղեցիները եւ Հորդանանի հոգեւոր հովվությունը: Պատրիարքը Ս. Հակոբյանց վանքի հոգեւոր եւ վարչական պետն է, Երուսաղեմի քաղաքական իշխանությունների առջեւ հայ համայնքի ներկայացուցիչը: Նրան ընտրում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց միաբանության ընդհանուր ժողովը, որին եւ հաշվետու է Պատրիարքը: Ընտրությունը հաստատում են Ամենայն Հայոց Կաթողիկողը եւ Երուսաղեմի իշխող պետության ղեկավարը: Ներկա պատրիարքն է Նուրհան Մանուկյանը, ով զբաղեցնում է այդ պաշտոնը սկսած 2013 թ-ից։ Վերջինիս ընտրությունից հետո սկսեցին շրջանառվել լուրեր, որ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ու Պատրիարքի միջև առկա են լարված հարաբերություններ: Նույնիսկ մամուլում շրջանառվեց Պատրիարքի անձնական նամակներից մեկը հասցեագրված Կաթողիկոսին: Դժվար է ասել, թե նկատվող սառնությունը, բոլոր համաեկեղեցական ժողովներին Երուսաղեմը կամ չէր մասնակցում, կամ ներկայանում էր միաին իր խոսնակ Արիս Շիրվանյան արքեպիսկոպոսով, ով էլ փորձում էր հնարավորինս մեղմելհարաբերությունների մեջ եղած լարումը: Այս մասին կարելի է տեսնել Արիս Շիրվանյանի հարցազրույցներից: Ներկա այցելությունն այս սառնության ու խոսվող լարվածության ֆոնին կարող է մի կողմից նկատվել որպես հարաբերությունների ջերմացում ու առաջին քայլ դեպի հաշտություն, մյուս կողմից էլ որպես զուտ արարողակարգային քաղաքավարություն` նկատի ունենալով, որ այժմ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցի տարին է, ու կարիքն ունենք գոնե այս տարում լինելու միասնական ու մի կողմ դնելու բոլոր տեսակի տարակարծությունները: Ինչ էլ որ լինի, ինչպես հաղորդում է Մայր Աթոռի պաշտոնական կայքը, երկու եկեղեցական ղեկավարները քննարկելու են Եկեղեցու առաջ ծառացած խնդիրներ ու մարտահրավերներ, որն էլ արդեն կարող է հիմաք տալ մտածելու, որ ամեն բան վերադառնում է բնականոն ընթացքի մեջ ու համազգային միասնականության ամրապնդման համար արդեն տրված է հաջող ու խոստումնալից մեկնարկ:
ՀԳ.- Սույն նյութի պատմական տվյալները վերցրել ենք Մայր Աթոռի պաշտոնական կայքից:
