Հայոց ցեղասպանության խորհրդանշական տարելիցի ծիսական արարողությունները պարբերաբար համալրվում են հաջող կամ ոչ այնքան հաջող, երբեմն էլ՝ անհաջող ծեսերով: ԽՍՀՄ տարածքում, այդ թվում՝ խորհրդային Հայաստանում այդ թեմայի հանդեպ պաշտոնական քաղաքական լռությունը և ցեղասպանության մասին սոցիալական հիշողության «հնազանդեցումը» պաշտոնական քաղաքականությունը մինչև 1965թ. բացարձակ էր, դրանից հետո՝ ուղղորդված, զսպված և վերահսկելի, քաղաքական գրախոսության թույլատրելիի շրջանակներում: Հիշողության և ցավի անմիջական, ականատեսական և ընտանեկան կրողների, փաստացի կոնկրետ զոհերի ապրումները փակված էին իրենց նեղ ազգակցական միջավայրի շրջանակներում և նույնիսկ այդ «տիրույթում» իրենց վկայաբանական իմացությունն ու զգայական ապրումը իրենց ժառանգներին փոխանցում էին «չորս պատերի ներսում»: Նրանցից շատերը կրկնակի տրավմա են ապրել՝ դառնալով ստալինիզմի շրջանի քաղաքական բռնությունների զոհերը, և նրանց առաջադրված մեղադրանքների մեջ քիչ չէին թուրքերի հանդեպ բացասական զգացմունքներ ունենալու և հայրենիք վերադառնալու մտադրությունների մեջ մեղադրանքները:
1965-ից հետո մարդիկ հիշողության ցուցադրության «բաց հարթակի» հնարավորությունը և իրավունքը նվաճում էին քայլ առ քայլ՝ քողարկված կամ բացահայտ պայքարով: Օրինակ՝ արևմտահայ փախստականներով բնակեցված գյուղերում՝ ապրիլքսանչորսյան խարույկներով (հիշողության քողարկված ցուցադրություն) կամ Անդրանիկի արձանը առանձին գյուղերում գաղտնի/կիսագաղտնի տեղադրելով և պահակելով, որ ոստիկանությունն այն չքանդի (հիշողության ցուցադրության կիսաբաց հարթակ՝ մի գյուղի շրջանակում): Անբնական է, որ Ցեղասպանության իրողության և իրենց անձնական ծանրագույն հիշողությունների և ապրումների մասին զոհերը հարկադրված էին լռել, և բնական է, որ այդ հարկադրված լռությունը բարձրաձայնելու ելքեր էր փնտրում:
Վերջին հիսունամյակում չափազանց ակտիվացել են բնական ու քաղաքական հիշողության և լռության, հիշողության ու լռության սելեկտիվության, անհատական, ընտանեկան, սոցիալական և կոլեկտիվ հիշողության մասին հետազոտությունները: Դրանք ցույց են տալիս, որ հիշողության քաղաքական «հնազանդեցման» փաստերը կա՛մ ջնջում են հիշողությունները, կա՛մ դրանց փոխանցումն ու հրապարակայնացումը մղում գաղտնիության և ծիսականացման ոլորտ՝ հիմնականում «դեպի ներս»: Պատահական չէ, որ Հայող ցեղասպանության համարյա բոլոր հուշարձանների վրա գրառումները կա՛մ միայն հայերեն լեզվով էին, կա՛մ միայն տարեթիվ (1915) է փորագրված: Այսինքն՝ հայերը իրենք իրենց էին «տեղեկացնում» և «հիշեցնում»: Ժամանակը և դեպքերի զարգացումները դրանց մեջ կատարում է իր սրբագրումները: Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետությունում Ցեղասպանության մասին հիշողությունները և Ցեղասպանության ծիսականացումը կորցել է «դեպի ներս» կարևորությունը, տեղի է ունենում «դեպի դուրս»՝ աշխարհին և «թուրքերին» հիշեցնելու գործընթաց: Բնական է, որ այդ գործընթացը նաև ձևերի և բովանդակության փնտրտուք է, ուստի առաջ են գալիս հաջող, պակաս հաջող և նույնիսկ անհաջող ձևեր: Թե դրանցից որոնք կմարեն, որոնք կձևափոխվեն, որոնք քննություն կբռնեն ու կմնան, կրկին կախված է թե՛ քաղաքական կոնյուկտուրայից, թե՛ դրանց բովանդակությունից: Ինձ այնպես է թվում, որ դրանք ծաղրելու փոխարեն ավելի ճիշտ կլինի դրանցում փոփոխությունների առաջարկներ անել:
Կայքում տեղ գտած մտքերն ու տեսակետները հեղինակի սեփականությունն են և կարող են չհամընկնել BlogNews.am-ի խմբագրության տեսակետների հետ:
print Տպել