Մի քանի կետ

Քանի որ ՖԲ֊ում դժվար եւ անիմաստ է նորմալ զրուցել, որոշեցի այստեղ պատասխանել հարգելի Մարինե Պետրոսյանին: Նախ, շնորհակալություն ուշադրության եւ բանավեճի անցնելու համար: Երկուսն էլ մեզ շատ պակասում են:

Հիմա կարող ես Բալյանի կամ Արեւշատյանի հետ համաձայնվես, կամ կտրականապես դեմ լինել, բայց կրկնում եմ, մնացածը կամ Իգիթյանի պես անիմաստ հիշում էին իրենց կենսագրության վառ պահերը,, կամ խոսում էին տեխնիկական խնդիրներից:

Ահագին հետաքրքրեց, սկսեցի նայել։ Ի՞նչ էր ասում ճարտարապետ, պրոֆեսոր Կարեն Բալյանը։ Ասում էր՝ «Այսօրվա մեր ճարտարապետական մակարդակը․․ այնքան ցածր է, որ մենք չպիտի զբաղվենք խոշոր քաղաքաշինական եւ ընդհանրապես անհատական կառույցներով․․Այսօրվա վիճակով մեր ճարտարապետական ուղղությունը չպետք է ուղղված լինի ունիկալ շենքերի կառուցմանը, որի ունակությունը մենք էսօր չունենք․․․ մեր ճարտարապետական դպրոցը այսօր ի վիճակի չէ ստեղծել հարմոնիկ, ավանդույթներին եւ արդիականությանը համապատասխան [կառույցներ], մենք վերին աստիճանի հետամնաց ճարտարապետություն ենք ստեղծում այսօր, գնալով ստալինյան ճարտարապետական ձեւերի օգտագործման ուղիով․․․ Մենք ունենք սոցիալապես անպիտանի միջավայր․․ մեծ բնակելի ֆոնդ, որտեղ ապրելը վտանգավոր է եւ տհաճ ․․ մենք չունենք համապատասխան պոլիկլինիկաներ, դպրոցներ։ Մենք դրանով պետք է զբաղվենք, ոչ թե ստեղծենք այն ֆասադը՝ ճակատը քաղաքի, որի ունակությունը մենք չունենք»։ Որ ճիշտն ասեմ՝ շոկի մեջ էի։ Հետ ու առաջ էի պտտում տեսանյութը՝ համոզվելու համար որ ականջներս ինձ չեն խաբել։ Փաստորեն մեր ճարտարապետության ներկա դիսկուրսում սենց մտքեր կան, ու ոչ միայն կան, այլ կարծես մայրուղային են համարվում։ <...>

Ուրեմն, ասեմ: Նախ սա Բալյանի ճառի /ինչքան որ թողեցին խոսել, ինքը ընդհանրապես, դանդաղ, մտածելով է խոսում, ու բազառային ֆորմատում կորում է/ միայն մի փոքր մասն է, բայց չգիտես ինչու, ոչ միայն դու, այլ գրեթե բոլորը միայն սա լսեցին: Իհարկե, հարգարժան պարոն Բալյանի մոտ ստացվեց մի փոքր ավելիզգացմունքային, քան կարող է ընկալել մեր հասարակությունը /վերջերս քեզ էլ տենց մի բան պատահեց, ու եթե հիշում ես, անձամբ ես 100% քո կողմից էի/: Շատերը ահավոր վիրավորվեցին եւ քանի անգամ արդեն ակնարկներ եմ լսել, որ «որոշ մարդիկ, չասենք ով, մեզ համարում են անտաղանդ» եւ այլն: Բայց այն ինչ ես եմ հասկացել, Բալյանի ասածից, փորձեմ բացատրել: Նախ, խոսքը գնում է միայն Երեւանի փոքր կենտրոնի մասին, որը իհարկե, պետք է ունենար հատուկ մոտեցում եւ որը զբաղացնում է քաղաքի մակերեսի եւ բնակչության շատ փոքր տոկոս: Երկրորդը, աշխարհում չկա որեւէ ճարտարապետ, որը կասի, որ շինարարությունը պետք է կանգնեցնել: Խոսքը գնում է նրա մասին, որ քաղաքաշինությունը դա պարզապես մեկը մյուսի հետեւից ազատ կամ ազատվող տարածքներում շենք կառուցել չէ: Դու ինքդ ես անընդհատ ասում «խոշոր քաղաքաշինական նախագծեր», բայց դրանք իրականացնելու համար պետք է անցնել շատ լուրջ եւ երկար ճանապարհ, նախ հասկանալ ինչ ենք ուզում անել, հետո ինչպես: Դե չխորանամ, առանձին խոսակցություն ա: Բայց այո, Բալյանը ճիշտ է ասում, մեր մենք ունենք ճարտարապետական մտքի խորագույն ճգնաժամ: Մենք հետ թե ենք աշխարհի ժամանակակից մոտեցումներից, թե տեխնոլոգիաներից: Եւ խնդիրը «սիրուն-գեշ»ը չէ: Բացարձակ ճակատները հավանելու֊չհավանելու մեջ չի խնդիրը: Հիմա էս պարբերությունը կարող եմ ժամերով գրել, բայց քեզ հետաքրքիր չի լինի, օրինակ, որ քո սիրած Հյուսիսային պողոտայի տարածքում բազմաթիվ բնակարանների եւ գրասենյակների նախագծմանն եմ մասնակցել, ասեմ, որ սարսափելի անհարմար բնակարաններ են, ինժեներական տեսակետից ահավոր մեծ դժվարություններ կան՝ օդափոխության եւ ուրիշ հարցերի հետ կապված: Իսկ այդ ճարտարապետական որակի պատճառը հապշտապությունն է, ոչթափանցիկ, աչմրցակցային համակարգը: Եւ այո, ավելի ճիշտ կլիներ ռեսուրները օգտագործել ավելի խելամիտ, մի առ ժամանակ դադարեցնել Կենտրոնի ինտենսիվ կառուցապատումը, հստակեցնել ծրագրերը եւ նպատակները, իսկ ներուժը օգտագործել Երեւանի մնացած եւ անտեսված շրջանների զարգացմանը:

Արմանը խոսում էր էն մասին, որ արվեստագետը, էդ թվում ճարտարապետը, շատ լավ կլինի մեծ նպատակներ, մեծ հավակնություններ ունենա, ասում էր՝ «Հիմա մենք հանրապետություն ենք ստեղծում․․, ուրեմն պետք ա ունենայինք Թամանյանի նման ճարտարապետներ, որը, հիշում եք, էն ժամանակ առաջարկում էր էս տեսակ մոդել, իսկ Գեւորգ Քոչարը Մազմանյանի հետ առաջարկում էին մեկ այլ մոդել․․ Բայց կարծես դա չի երեում, մեր ճարտարապետները բացարձակ չեն ուզում լինել հանճարեղ»։ Սրան ի պատասխան հնչեց Արսեն Կարապետյանի առարկությունը՝ «Հիմա դուք ասում եք չկա Թամանյա՞ն։ Իրականում հենց հարցը էդ ա, որ չպիտի լինի Թամանյան՝ հանճարեղ մարդ, որը կգա եւ վատագույն դեպքում դա կլինի միապետական պետության մոդելը—շատ լավ ճարտարապետություն էր ֆաշիստների ժամանակ կամ Ստալինի ժամանակ՝ դնում [կառուցում] էին մի մեծ փողոց մի ոճով, կամ Հին Եգիպտոսում․․—իսկ երկրորդ տարբերակը՝ հանճար լինի ոնց որ Վերածննդի ժամանակ Լեոնարդո դա Վինչին եկավ մի քաղաք նախագծեց։ Բայց դեմոկրատիկ երկրում նման բան չի կարող լինել։» Ահա թե ուր ա թաղված շան գլուխը։ Ահա ինչու Թամանյանի մասին խոսելիս մեր ճարտարապետները միշտ կիսատ, կեսբերան են խոսում։ Որովհետեւ եթե էս կեսբերան ասվածը տրամաբանության օգնությամբ մինչեւ վերջ շարունակես, դուրս կգա՝ Նարեկ Սարգսյանը, որը հայտնի ա որպես համար մեկ քանդող, բայց փաստացի նաեւ համար մեկ կառուցողն ա, հենց Թամանյանի գիծն ա շարունակում՝ «ստալինյան գիծը»։ Եթե ստալինյանի դեմ ես դուրս գալիս, էդ հասկանալի եւ ընդունելի կլինի հանրության համար, բայց այ եթե պարզ ու հստակ ասես թե քո ասած «ստալինյանը» հենց թամանյանականն ա, կարող ա ասածդ լավ չընդունվի հանրության կողմից, ամեն դեպքում Թամանյանը հեղինակություն ա հենց էդ նույն հանրության համար։ Ուրեմն պետք ա ասել, բայց կիսատ ասել։

Միանգամայն ոչ: Իհարկե, մեղավորը ես եմ, լավ չեմ արտահայտել միտքը: Ես փորձեցի ասել, որ անսամբլային միասնական որոշումները բնորոշ են միապետական եւ տոտալիտառ համակարգերի, երբ կա պետության գաղափարները արտահայտող միասնական ոճ եւ հստակ իդեոլոգիական նպատակ: Թամանյանի դեպքը մի քիչ ուրիշ է, էլի կար հստակ նպատակ՝ կառուցել նոր մայրաքաղաք կիսավեր, պատերազմից նոր դուր եկած, փախստականներով լցված երկորւմ, որտեղ մասնագետներ էլ չկային, գալիս էին դրսից մասնագետներ, որոնք իրենց վրա էին վերցնում հսկայական մասշտաբի խնդիրներ: Բայց Թամանյանը «ստալինյան» ճարտարապետ չէ: Ստալինյան ճարտարապետության վերջնական հաղթանակի սկիզբը կարելի է համարել 1933թ, երբ հաստատվեց Մոսկվայի սովետների պալատի նախագիծը եւ քաղաքական որոշումներով հաստատվեց պետական միասնական ոճ եւ վերջ դրվեց որեւէ այլընտրանքային մոտեցումների: 3 տարի անց Թամանյանը մահացավ: Եւ, ինչպես փորձեցին ասել Բալյանն ու Արեւշատյանը, նա լրիվ ուրիշ խնդիրներ էր լուծում: Մեր հասարակությունը անտեղյակ է եւ պատկերացումների շիլաշփոթ է․ թամանյանական, ստալինյան, հետպատերազմյան, մարդ բան չի ջոկում, նույնիսկ տեղյակ չեմ Թամանյանը ինչ ա կառուցել, ինչ ա գծել: Երկրորդը, Թամանյանը նախագծում էր ազգային մայրաքաղաք, օգտվելով այն ժամանակվա նոր սկզբունքներով, Էբենիզեր Հովարդի կանաչ քաղաքի, աշխատանքի, հանգստի եւ ապրելու գոտիների բաժանման եւ այլն: Նաեւ, պետք չէ մոռանալ, որ այդ ժամանակ Թամանյանը ուներ ուժեղ ընդիմություն ի դեմս կոնստրուկտիվիստների, ու չնայած դրան, բոլորը հնարավորություն ունեին կառուցելու, ինչի շնորհիվ ունեցանք շատ հետաքրքիր, բազմազան եւ հարուստ միջավայր: Իսկ դրանից հետո եկած ստալինյան ժամանակները բերեցին շատ տխուր փոփոխություններ: Շատ երկար ա ստացվում, խորհուրդ կտամ կարդալ, օրինակ, Պապեռնու «Մշակույթ երկու» գիրքը: Հորիզոնական֊ուղղահայաց, շարժվող֊սառեցված, բաց֊փակ: Եւ այլն: Չխորանամ:
Բայց դե ամենակարեւորը, պայմանները փոխվում են: Թամանյանին կամ բարոն Օսմանին օրինակ բերելը նույնն է, որ ասես էն ժամանակ տզրուկով են ճնշում իջեցրել, մենք էլ հիմա տենց անենք: Գրիգորյանը փաստացի ասում էր, թող գա մի հանճարեղ նոր թամանյան, մատիտը տանք ձեռը, սաղ քաղաքը գծի տա մեզ: Տենց չի լինում: Կամ, ցավոք, լինում է՝ բայց արդյունքը ցավալի է: Նույնն է, որ ասես, պետք չեն ընտրություններ, հավասարակշռված իշխանության թեւեր եւ այլն, թող մի խելքը գլխին ուժեղ կառավարիչ գա էս երկիրը փնտրի: Ճանապահ ա՞: Երեւի: Ուզու՞մ ենք: Ոչ:

Ճարտարապետների իրավունքն ա իհարկե՝ կիսատ խոսել։ Բայց իմ էլ իրավունքն ա՝ հարցնել։ Թամանյանից առաջ կար գավառական կիսաքաղաք Երեւանը։ Թամանյանն էդ Երեւանի՝ պարսկական տիրապետության ժամանակներից մնացած շերտը համարյա լրիվ քանդեց, ցարական ժամանակներից մնացած շերտն էլ ահագին քանդեց, եւ դրեց նոր Երեւանի հիմքը։ Էդ նոր Երեւանը սովետական Երեւանն էր, որտեղ ես ծնվել եմ եւ որը սիրում եմ։ Բայց ավելի շատ ես էս նոր Երեւանն եմ սիրում, որն արդեն սովետական չի, այլ Հայաստանի նոր Հանրապետության մայրաքաղաքն ա։ Էս նոր՝ անկախ Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանում ինչ-որ նոր, էականորեն նոր բան պետք ա կառուցվի՞։ Թե՞, ոնց որ Կարեն Բալյանն ա ասում՝ «մենք չպետք է զբաղվենք խոշոր քաղաքաշինական եւ ընդհանրապես անհատական կառույցներով»։ Եթե ես ճիշտ հասկացա, որ Կարեն Բալյանի մոտեցումը պատահական ասված խոսք չի, այլ մեր «ընդդիմադիր» ճարտարապետների կողմից ընդունված մոտեցումն ա, եթե ես ճիշտ հասկացա, որ խոշոր քաղաքաշինական կառուցումներ անելու հանդգնությունը մեր «ընդդիմադիր» ճարտարապետների կողմից համարվում ա ստալինիզմի դրսեւորում, ապա թույլ տվեք ասել, որ «կառուցե՞լ, թե չկառուցել» էս արհեստականորեն ինձ պարտադրված այլընտրանքում ես ստիպված եմ իմ նախապատվությունը տալ «հանդուգն ստալինիստ» Նարեկ Սարգսյանին։

Իհարկե, ոչ, հարցադրումը սխալ է: Պետք է կառուցել: Անպայման: Մանավանդ, եթե ճարտարապետի ես հարցնում: Մի տեղ կարդացել եմ, ճարտարապետը նման է ձվադրության գնացող ձկան․ ամենինչ կանի, թեկուզ կյանքի գնով, որ իր նախագծածը կառուցի: Բայց նախ, պետք է հասկանանք, որ քաղաքաշինությունը դա ճարտարապետության մի փոքր հատված չէ, դա առանձին առարկա է, շատ բարդ: Դու խոսում ես կառուցելու մասին քանակական տեսանկյունից: Զուտ քառակուսի մետրեր կառուցել պետք չէ: Կարեւոր է ոչ թե «ինչը», այլ «ինչպեսը»: Ինչու՞ նեք կառուցապատում կենտրոնը: Դա չի կարող զուտ բիզնեսի առարկա լինել: Պե՞տք էր այդքան բարձրացնել հարկայնությունը, խտացնել, այդքան մեծ քանակի բնակելի տարածք կառուցել կենտրոնում՝ առանց համապատասխան սպասարկման օբյեկտների եւ ինֆրակառուցվածքների: Պե՞տք էր մասնատել եւ կառուցապատել ազատ հասարակական տարածքները, արդյո՞ք հնարավոր չէր հաշվի նստել պահպանված հուշարձանների գոյության հետ: Հազարավոր հարցեր, շատ հեշտ լուծվող, բայց երբեւէ չհնչած: Արդյո՞ք չեր կարող ճարտարապետական ոլորտը լինել մրցակցային, արդյո՞ք չկան ժամանակակից մեխանիզմներ: Էդքան բան: