Ձախից` Ալմաստ մայրիկը, աջից` Մարգո Ղուկասյանը
«Անվերնագիր…1915»: Կարդում եմ: Մի փաստագրություն է Տեր Զորի անապատներով անցած, «զավակաթափ եղած» (բառը հորինել է հեղինակը) աշխարհեաշխարհ ընկած, ապա վերընձյուղված բասենցի և սեբաստացի 2 հայ ընտանիքների մասին:
Կարդում եմ և կարծես գիտեմ, թե հաջորդ նախադասությունն ինչի մասին է լինելու: Պատկերներն այնքան ծանոթ են. նույն նկարագրությունները, նույն սարսափը, նույն ցավը, որ կարդացել ու զգացել եմ Եղեռնը վկայող նախորդ բոլոր գրքերում. «Շո՛ւտ արեք, պետք է ճամփա ելլեք. տներից դո՛ւրս եկեք, մի քանի օրվա ուտելիք վերցրեք…», «Հանդիպեցին գետի, որ դիակներ էր բերում, թափվեցին ջրի վրա: Շատերն անուժությունից գլորվեցին ափն ի վար, և հոսանքը քշե՜ց, տարա՜վ նրանց: Իսկ մի մասն էլ, որ երկար ծարավ էր մնացել, այնքան խմեց այդ աղտոտ ջրից, որ ընկան ու այլևս չկարողացան գետափից վեր կենալ: Ու մնացին…», «Քանի առաջ կերթայինք, այնքան դիակներու թիվը` ոմանք ուռած, ոմանք կմախքացած, կշատանար…», «40-50 մանկիկներ` նիհարած, խոշոր-խոշոր աչքերով, կը նայեին անցորդներու վրա, ոչ կուլային, ոչ ալ ձայն կը հանեին, այլևս ուժ չէր մնացած վրանին, որևէ շարժում ի վիճակի չէին ընել…», և այսպես շարունակ…
«Ալմաստ մայրիկի տունը Սեբաստիայի գավառի Կարագյոլ գյուղի փոքր տարբերակն էր Երևանում, որտեղ ես հարս եկա 1950 թվականին…»,- այսպես է սկսվում պատմությունը: Իսկ հարս եկողը գրող, հրապարակախոս, լրագրող Մարգո Ղուկասյանն է: Այս գիրքը նրա 13-րդ «զավակն» է, որի ծնունդն ամենադժվարն ու ցավալին է եղել: Լույս է տեսել անցյալ տարի: «Ոչ մի գրքի վրա 3 տարի չեմ աշխատել, սա իմ ամենաերկար ու դժվարին գիրքն է,- ասում է նա,- դժվարին, որովհետև այն, ինչի մասին գրել եմ, իմ մեջ է եղել վաղուց` ծնողներիցս փոխանցվելով, ապա հարս գնալուց հետո, երբ իմացել եմ ամուսնուս ընտանիքի ծանր կյանքի պատմությունը»:
Անգամ գրքի վերնագիրն է շատ մեծ դժվարությամբ ընտրել. «Ամբողջ գրելու ընթացքում մտածում էի՝ ես ի՞նչ վերնագիր պետք է դնեմ, որ արտահայտի այդ ողբերգությունը: Դրա համար էլ որոշեցի «Անվերնագիր… 1915»:
Պատմում է, թե ինչպես իր սկեսուրը` սեբաստացի Ալմաստը, որի ամուսնուն թուրքերը նախապես տարել էին անհայտ (ավելի ճիշտ` հայտնի) ուղղությամբ, 5 զավակների հետ, թողած տունն ու տեղը, 1915-ին բռնել է գաղթի ճամփան, անցել Տեր Զորով` այնտեղ թողնելով 5 զավակներից 4-ի դիակները, հրաշքով հասել Իրաք, ուր վերջին որդու դին հանձնելով հողին` ի վերջո եկել է Հայաստան:
Ղուկաս Խաչատրյանը` Երևանի պետական համալսարանի առաջին կառապանը
Այսպես, զավակաթափ եղած, ամուսնացել է Ղուկաս Խաչատրյանի հետ: Մի ահավոր պատմություն էլ նրանն է. Ղուկասը եղել է թուրքական բանակում, ապա հանձնվել ռուսական զորքին, որպեսզի պատերազմի թուրքի դեմ, սակայն աքսորվել է Սիբիր և երկար տարիներ անց միայն կարողացել է Հայաստան գալ` այդպես էլ իր ընտանիքից որևէ լուր չունենալով: Իսկ ընտանիքը, գաղթի ճամփան անցնելով, հասել էր Ֆրանսիա: Տարիներ անց, երբ Ալմաստն ու Ղուկասը, վիշտը սրտներում թաղած, կրկին որդի էին ունեցել, 1927 թ. Ֆրանսիայից լուր են ստանում, որ Ղուկասի կինն ու 5 զավակներից երկուսը ողջ են մնացել: «Ալմաստն այնքան բարի էր և խելացի… Նա համարում էր, որ Ղուկասը պետք է երթա, իր ընտանիքին ու զավակներին տիրություն ընե…»:
Սակայն Սովետական Հայաստանի և Ֆրանսիայի միջև երկաթյա վարագույր էր, որի միջով, ինչպես Մարգո Ղուկասյանն է գրել, օձն իր պորտով, հավքն իր թևով չէր կարող անցնել: Հայր ու որդի իրար հանդիպում են 41 տարի անց` 1955 թ.:
Գրքի ուշագրավ հատվածներից է Ղուկասի որդու` Ղազարոս Խաչատրյանի հիշատակարանը, որը Եղեռնի ողջ դառնությունն ապրած ականատեսի վկայություն է:
Հոր և որդու հանդիպումը 41 տարի անց
Նկարագրելով իրական «զուլումը»` Մարգո Ղուկասյանը ժամանակ առ ժամանակ շեղվում է ու փորձում հասկանալ այդ մղձավանջային իրողության պատճառները. «Հեռատես չէի՞նք արդյոք, անմիաբա՞ն էինք, թերևս այդ ճիշտ է: Նույնիսկ այդ առթիվ սեբաստացիների մեջ պատկերավոր մի խոսք կա. «Կայենն իր կոտոշներից մեկը Հայաստան է նետել»: Մեզանում ընդունված կարծիք է, չէ՞, դիվանագետ չենք: Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ թուրք դիվանագետը իտալացի քաղաքագետ Մաքիավելու գիրքը բարձի տակ է քնում: Մենք ինչո՞ւ այդպես չենք վարվում: Ինչո՞ւ աշխարհի նշանավոր դիվանագետների փորձերը չենք յուրացնում: Չէ՞ որ մենք սովորելու մեջ ետին տեղում չենք: Այնինչ խաբվել ենք: Քանի՜, քանի՜ անգամ ենք թուրքից խաբվել…»:
Հայտնի է` թուրքն էն գլխից է ծրագիր ունեցել: «Իսկ մենք ծրագիր չենքունեցել ու հիմա էլ չունենք: Լավ, էն ժամանակ չենք ունեցել, որովհետև մեր մտքով չի էլ անցել, որ մեզ մեր հազարամյա հողից կարող են դուրս քշել, մինչև խելքի ենք եկել, որ հողը ոտքներիս տակից գնում է, արդեն շատ ուշ է եղել: Իսկ հիմա՞, հիմա՞ ինչու չունենք»:
Քեմալի քստմնելի պլանը հայերի դեմ նա համարում է «հարյուրից հարյուր ի կատար ածված». նախապես հավաքել ու ոչնչացնել տղամարդկանց` ընտանիքի պաշտպաններին, թողնել միայն ծերերին, երեխաներին և կանանց ու դեռ անպատկառորեն նրանց դեմ հայտարարել «սրբազան» հորջորջվող պատերազմ. «Սրբազան: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչն է թուրքի համար «սրբազան»: Ոչ այլ ինչ, եթե ոչ մեկ այլ ազգի իր հազարամյակների բնօրրանի, իր հողի վրա բնաջնջելը…»:
Այսօր էլ, ըստ նրա, թուրքը շարունակում է իր թրքությունը, քանի որ դա նրա գեների մեջ է, օրինակն էլ` Սաֆարովի դեպքը: «Արբեջանցի ժողովուրդն իրեն իջեցրել, հողին է հավասարեցրել,- ասում է նա,- ո՞նց կարող է նման դեպքը ժողովրդի համար դառնալ ոգեշնչող, հաղթանակների, նոր սերունդ դաստիարակելու միջոց: Մի՞թե XXIդարում ադրբեջանցին չի կարողանում ըմբռնել, թե ինչքան ցածր ու ստոր էՍաֆարովի արարքը»:
85-ամյա գրող, լրագրող, հրապարակախոսն այս հարատև պայքարում հաղթելու մի պարզ բանաձ է տեսնում. «Ուժեղ պետականության ստեղծում… Այդ էփրկությունը»: Սակայն պարզվում է` դա բավականին բարդ է մեզ` հայերիս համար: «Մենք դեռ չենք գտել մեզ հզորացնելու ձևը,- ցավով արձանագրում է նա,- մենք պետք է դառնանք օրենքի երկիր, կարծում եմ՝ ձևերից մեկն էլ դա է: Պետք է միասնական լինենք, միասնական չենք, Կռիլովի առակի պես ենք: Պետք է էս մի կտոր հողի վրա դողանք, ոչ թե անապատի նման թողնենք-գնանք…»:
«Իսկ գնացողները հայ չեն մնա,- համոզված է նա:- Օրինակ` մերոնք՝ Խաչատրյանները, Փարիզում մոտ 30 հոգի են, բայց երևի 3-ն են հայերեն խոսում: Էսպես որ գնա, փոքր գաղութները շատ շուտով կհանգեն, կմնա միայն հայերիկառուցածը: Ինչպես ասում են` անունը կմնա, ամանումը չիմնա»:
Եվ, ինչպես միշտ, մեր թերությունների մասին բարձրաձայնելիս, այս անգամ էլ է հրեաների օրինակն առաջ բերվում, թե ինչպես են իրենց հողը շատացնում, պաշտպանում, ինչքան միասնական են և այլն:
Ձախից` Ալմաստը, նստածը` քույրը, մյուս կնոջ անձը հայտնի չէ
Մարգո Ղուկասյանը հիշում է, որ խորհրդային տարիներին, երբ Սիրիա էր գնացել, իրեն հրավիրել էին մի ակումբ պորտապար դիտելու: Հետո իմանում է, որ ակումբի պորտապարուհիները հրեա աղջիկներ են: Պատմել են նաև, որ երբ պորտապարից հետո որևէ հարուստ ցանկանում է նրանցից մեկի հետ գիշերն անցկացնել, հրեա պորտապարուհիները փոխարենը ոչ թե փող կամ զարդեր են ուզում, այլ հող, գոնե փոքրիկ հողակտոր այն վայրում, որտեղ իրենց հայրենիքն էին կերտում: «Պատկերացնո՞ւմ եք, հրեաներն անգամ իրենց մարմինը վաճառելու գնով են հող ստեղծել,- ասում է նա,- իսկ մե՞նք, արդյոք այսօր, երբ անկախ ենք, ամեն ինչ անո՞ւմ ենք, որ ուժեղանա մեր պետականությունը, որ նրա հետ հաշվի նստեն, որ մեր էշին չոշ ասող չլինի, որ արդարությունը վերականգնված լինի: Եկեք բաց աչքով մեր շուրջը նայենք…»:
«Ֆուտբոլային դիվանագիտության» մասին…
«Թուրքիայի Բուրսա քաղաքում էի: Պարզվեց` ավտոբուսի մեր վարորդը ոչ թե թուրք է, այլ հայ, անունն էլ` Համբարձում: Մի օր Համբարձումը զգուշորեն մեզ տարավ Բուրսայի հայկական եկեղեցին ցույց տալու: Հասանք «Սելավի գլուխ» կոչված փողոցը, որտեղ մի հաստաբուն ծառ կար: Համբարձումն ասաց` վար նայեք: Ներքևում խոր կիրճ էր: Հետո համարյա փսփսալով ասաց. «Եղեռնի տարում թուրքերը բուրսահայերին հոսկե գլորեցին անդունդը…»:
Այդ պատմությունից շատ տարիներ են անցել, սակայն գրողին այն վերհիշելու առիթ է տվել մեր «ֆուտբոլային դիվանագիտությունը», որն այնքան էր առաջադիմել, որ սպասվում էր պատասխան խաղը. «Մեր ֆուտբոլիստներն ու հանրապետության նախագահը Թուրքիայում էին և թերևս «Սելավի գլուխ» փողոցով էին անցնելու Բուրսայի մարզադաշտ հասնելու համար: Ափսոս, նրանց կողքին չէր ականատեսը` Համբարձումը, որ ականջներին փսփսար. «Վար նայեք, ասոնց չհավատաք, ասոնց դիպլոմատին ասկե կուգա, խորը արմատներ ունի, արյունոտ արմատներ…»:
