Ալեքսանդր Մակեդոնացին և Հայաստանը

Ալեքսանդր Մակեդոնացու եւ Հայաստանի առնչությունների թեման պետք է դիտարկել առնվազն երեք տեսանկյունով ու ժամանակագրական կտրվածքով.
ա/ Ալեքսանդրը եւ հայոց զորքը, երբ վերջինս դեռեւս մասն էր կազմում աքեմենյան բանակի,
բ/ Ալեքսանդրի անհաջողություններն ընդդեմ Հայոց թագավորության,
գ/ վիպական Ալեքսանդրի կերպարը եւ Հայաստանը:

Գավգամելայի ճակատամարտը եւ Հայաստանի անկախացումը (Ք. ա. 331թ.)
Ք. ա. 336թ. հոր` Ֆիլիպ Բ-ի սպանությունից հետո, Մակեդոնիայում գահ է բարձրանում քսանամյա Ալեքսանդրը (Ալեքսանդր Ա կամ Ալեքսանդր Մակեդոնացի, Ք. ա. 336-323թթ.)։ Ք. ա. 334թ. մակեդոնա-հունական զորքերը Ալեքսանդրի գլխավորությամ: անցնում են Հելլեսպոնտոսը եւ շուտով Գրանիկոս գետի ափին պարտության մատնում պարսից փոքրասիական սատրապների միացյալ ուժերին։ Այս պարտությունն անակնկալի է բերում Աքեմենյան վերջին տիրակալ Դարեհ Գ-ին, որը եւս գահ էր բարձրացել Ք. ա. 336թ.: Նա բազմահազար զորքերով ընդառաջ է գնում Ալեքսանդրին: Ք. ա. 333թ. գարնանը Կիլիկիայի Իսսոսի դաշտում տեղի է ունենում մեծ ճակատամարտ: Ճակատամարտի ժամանակ Դարեհ Գ-ի գլխավորությամբ պարսիկները առաջնորդել են աքեմենյան բանակի կենտրոնը, մարերը՝ աջ թեւը, եւ հայերը` ձախ թեւը: Չնայած թվական մեծ գերակշռությանը` պարսից զորքը Իսսոսի մոտ ծանր պարտություն է կրում։ Դատելով փաստերից` պարտության պատճառը մարերի առաջնորդությամբ կռվող աջ թեւի փախուստն էր, որին հաջորդած խուճապից հետո սկսում է նահանջել ամբողջ բանակը: Դարեհը փախչում է` ռազմականից ավելի ծանր բարոյական պարտություն կրելով. գերի են ընկնում նրա մայրը, կինը եւ զավակները։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին տեղեկացնում է, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացու դեմ մարտնչել է Վահե Հայկազունին, որը զոհվել է «նրա ձեռքով» (գիրք Ա, գլ. ԼԱ): Անտիկ պատմագրությունից մեզ հայտնի է, որ հայերն աքեմենյան զորքի կազմում մասնակցել են Մակեդոնացու դեմ մղված երկու` Իսսոսի եւ Գավգամելայի ճակատամարտերին: Քանի որ հայտնի է, որ Գավգամելայի ճակատամարտում հայկական զորքերը ղեկավարել են Օրոնտես-Երվանդն ու Միթրաուստեսը, մնում է ենթադրել, որ Վահե Հայկազունին Իսսոսի ճակատամարտին մասնակցած 47000-անոց հայկական բանակն է առաջնորդել եւ զոհվել այդ ճակատամարտում: Իսսոսի հաղթանակից հետո Ալեքսանդրը, ունենալով բացառիկ պատանդներ, չի հետապնդում Դարեհին, այլ շարունակում է արշավանքը դեպի Եգիպտոս։ Ի տարբերություն Միջերկրականի արեւելյան ավազանի, որտեղ մակեդոնացիներին ցույց է տրվում լուրջ դիմադրություն, Եգիպտոսը նվաճվում է առանց զինված դիմադրության: Ալեքսանդրն իրեն հայտարարում է եգիպտական աստված Ամոնի որդի եւ փարավոնների ժառանգ, հիմնում իր անվամբ առաջին քաղաքը՝ Ալեքսանդրիան։ Ալեքսանդրը Եգիպտոսից շարունակում է շարժվել Դարեհ Գ-ի հիմնական ուժերի դեմ: Վճռական ճակատամարտը տեղի է ունենում Ասորեստանի հյուսիսում, Արբելայից ոչ հեռու գտնվող Գավգամելայի մոտ, 331թ. հոկտեմբերի 1-ին։

Պատմական տեղեկանք.
«Հայերին ղեկավարում էին Օրոնտեսն ու Միթրաուստեսը, կապադովկիացիներին` Արիակոսը: Կելեսիրիայի եւ Միջագետքի ասորիներին առաջնորդում էր Մազեյոսը»: Նույն հեղինակը մի քանի էջ հետո ավելացնում է` «Աջ թեւի առջեւում շարված էին հայկական եւ կապադովկիական հեծելազորները եւ հիսուն մանգաղավոր մարտակառք»:
Արրիանոս Փլավիոս, Ալեքսանդրի արշավանքը, գիրք III,8 (5-6) և 11 (7)։
«Աջ թեւում կանգնած էին Մեծ Հայքի հայերը, կադուսիներն ու կապադովկիացիները, ասորիներն ու մարաստանցիները. նրանք նույնպես ունեին մանգաղակիր մարտակառքեր»:
Քվինտուս Կուրտիուս Ռուֆուս, Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը, գիրք IV, XII, 12

Ճակատամարտը սկսվում է առավոտյան եւ շարունակվում ամբողջ օրը: Դարեհը կրկին պարտվում եւ փախուստի է դիմում: Մակեդոնացին սկսում է հետապնդել Դարեհին, ինչը, սակայն, ձախողվում է աքեմենյան բանակի աջ թեւի հերոսական գործողությունների հետեւանքով, իսկ ինչպես նշվել է, աջ թեւի վճռորոշ ուժը հայկական զորքն էր: Ստեղծվում է մարտավարական առումով արտակարգ բարդ իրավիճակ: Աքեմենյան զորքի կենտրոնը ղեկավարող Դարեհ Գ-ն եւ ձախ թեւը սկսում են նահանջել այն ժամանակ, երբ աջ թեւը, ընդհակառակը, հակառակորդին մեծ կորուստներ պատճառելով, հաղթականորեն սկսել էր ճեղքել հունա-մակեդոնական զորքի աջ թեւի մարտական դասավորությունը: Հունա-մակեդոնական զորքի ձախ թեւի հրամանատար Պարմենիոնը օգնություն է խնդրում Ալեքսանդրից, որը թվում է, թե կատարել էր մարտի իր մտահղացման հիմնական մասը. թեեւ մեծ դժվարությամբ, սակայն ճեղքել էր պարսիկների մարտակարգը եւ շատ հաջող հետապնդում էր իրականացնում: Ալեքսանդրը հարկադրված է լինում դադարեցնել Դարեհի հետապնդումը եւ հրաժարվում է այդ պայմաններում սովորական համարվող թեւանցման իրականացման մտքից: Հարկադրված, ավելի խոր զորաշարժի դիմող մակեդոնական հեծելազորը համաշխարհային ռազմարվեստի պատմության մեջ առաջին անգամ իրականացնում է բարդ զորաշարժ` շրջանցում եւ թիկունքից հարձակվում աքեմենյան զորքի աջ թեւի վրա: Մակեդոնական ամբողջ բանակի կողմից շրջապատված հայոց այրուձին հայտնվում է մարտադաշտի եզրին սեղմված իրավիճակում: Հակառակորդի հիմնական ուժերին փախուստի մատնելուց եւ շրջանցումն իրականացնելուց հետո Ալեքսանդրը հույս ուներ մարտն ավարտել հակառակորդի աջ զորաթեւի լիակատար ջախջախումով, մանավանդ որ Դարեհ Գ-ի խայտառակ փախուստը հուսահատության պետք է հասցրած լիներ հայոց այրուձիու զորամասերին: Սակայն այս անելանելի թվացող իրավիճակում կատարվում է անսպասելին... Շարունակվող կատաղի մարտի ընթացքում (ջախջախման միանգամայն իրական սպառնալիքի պայմաններում), երբ պետք է կորցված լիներ զորքի ամբողջ ղեկավարումը, հերոսաբար կռվող աջ զորաթեւի հրամանատարությունը կարողանում է իրականացնել վերախմբավորում եւ մարտակարգը հետ է շրջում: Սկսվում են գործողություններ, որոնք դառնալու էին համաշխարհային ռազմարվեստի մեծագույն բարեփոխիչներից մեկի` Ալեքսանդր Մակեդոնացու փառքը ստվերող ամենանշանակալի իրադարձությունը: Աջ թեւի զորամասերն առաջնորդող հայոց այրուձին «արագ երթով նահանջի» հրաման է ստանում եւ ճակատից հակագրոհ սկսած Պարմենիոնի զորաթեւի հարվածները կասեցնելուն զուգընթաց, փաստորեն, նոր գրոհի անցնում իր թիկունքում հայտնված հեծելազորի վրա: Շրջանցող զորաթեւի հրամանատարությունը ստանձնած Ալեքսանդրին այս քայլը դնում է անելանելի իրավիճակի մեջ, քանի որ նրա մտքով իսկ չէր կարող անցնել, որ պարտված զորքի «մնացորդները» հանդգնություն կունենան գրոհելու իր բանակի հարվածային խմբավորման վրա: Իրադարձությունների անսպասելի շրջադարձը փոխում է մարտավարական իրավիճակը, եւ նախաձեռնությունն անցնում է հայոց այրուձիին: Մարտավարական զարգացումների հիմնական թելադրողը դառնալով` հայոց այրուձին հուժկու գրոհով ճեղքում է իր թիկունքում հայտնված մակեդոնական հեծելազորի մարտակարգը եւ դուրս գալիս շրջապատումից: Հայոց այրուձիի զորաշարժը (նահանջը) արդեն իսկ անվանի եւ բազմափորձ զորավարի հռչակ վայելող Ալեքսանդրի համար կրկնակի ծանր էր, քանի որ.
1. չի հաջողվում ջախջախել հայոց այրուձին,
2. նահանջելիս հայոց քաջերը ճեղքում են Ալեքսանդրի գլխավորած զորաթեւի մարտակարգը, որը ամենահուսալին էր համարվում:

Պատմական տեղեկանք.
«Իսկ մակեդոնացիների ձախ թեւում, որն, ինչպես արդեն ասվեց, պահպանում էր Պարմենիոնը, մարտը թե՜ մեկ, թե՜ մյուս կողմի համար այլ պայմաններում էր ընթանում: …Պարմենիոնը հրամայեց իր հեծյալներին հայտնել Ալեքսանդրին, թե ինչ ծանր վիճակում են իրենք, եւ եթե, իբր, արքան արագորեն չգա օգնության, ապա ինքը չի կարողանա կասեցնել ընդհանուր փախուստը։ ԵրԶ Պարմենիոնից այդ լուրը եկավ, արքան արդեն հեռու էր գնացել` սպառնալով փախչող թշնամու թիկունքին։ Նա հրամայեց կանգնեցնել սլացող ձիերին, կանգ առավ նաեւ ողջ ջոկատը։ Ալեքսանդրը կատաղած էր, որ իր ձեռքից խլեցին հաղթանակը եւ որ Դարեհին այժմ ավելի հեշտ կլինի փախչելը, քան նրան հետապնդելը։ …Ասպանդակելով ձիերին` բոլորը նետվեցին թշնամու վրա, եւ վերջիններս սկսեցին ոչ թե դանդաղորեն նահանջել, այլ արագ երթով»:
Քվինտուս Կուրտիուս Ռուֆուս, Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը, գիրք IV, XVI. 1-6

Հերոսաբար մարտնչած եւ արժանապատվորեն հայրենիք վերադարձած հայկական զորքերը Գավգամելայի ճակատամարտից հետո վերականգնում են Հայաստանի անկախությունը` Օրոնտաս-Երվանդ Գ-ն Մեծ Հայքում, իսկ Միթրաուստեսը` Փոքր Հայքում։ Մազեյոսը Մակեդոնացուն է հանձնում Բաբելոնը` փոխարենը նրա կողմից նշանակվելով Բաբելոնի սատրապ: Երվանդ Գ-ի եւ Միթրաուստեսի օրինակին են հետեւում եւ իրենց երկրներն անկախ հայտարարում Բակտրիայի կառավարիչ Բեսսոսը, Փոքր Մարաստանի սատրապ Ատրոպատեսը եւ ուրիշներ: Այսպիսով, հայկական զորքերի հերոսական մասնակցությունը Գավգամելայի ճակատամարտում, փաստորեն, ձախողում է Ալեքսանդրի ծրագրերը` այդ ճակատամարտով վերջ դնելու Աքեմենյան տերությանը: Այն գոյատեւում է եւս որոշ ժամանակ:

Ալեքսանդր Մակեդոնացին եւ անկախ Հայաստանը
Գավգամելայի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը շարունակեց արշավանքը (տե՜ս քարտեզը): Դարեհ Գ-ն փախուստի ճանապարհին սպանվեց յուրայինների կողմից, որով էլ վերջ դրվեց Ք. ա. 550թ. Աքեմենյան տերությանը: Հայաստանն այդպես էլ չնվաճվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից եւ չմտավ նրա տերության կազմի մեջ։ Հայաստանում շարունակեցին իշխել Օրոնտաս-Երվանդ Գ-ն եւ Միթրաուստեսը, որոնք Գավգամելայի ճակատամարտից եւ Աքեմենյան տերության կործանումից հետո հանդես եկան որպես անկախ թագավորներ համապատասխանաբար Մեծ Հայքում ու Փոքր Հայքում:

Պատմական տեղեկանք.
«Արրիանոսը, որ առանց որեւէ միջնորդի օգտվել է Մակեդոնացու զորարշավի օրագրերից, ինչպես նաեւ արշավի անմիջական մասնակիցներ Պտղոմեոսի եւ Արիստոբուլոսի աշխատություններից, բազմիցս խոսելով Ալեքսանդրի նվաճումների մասին եւ մանրամասն թվարկելով հպատակեցված երկրները, Հայաստանի անունը չի տալիս»:
ՀԺՊ, էջ 501

Ք. ա. 330-329թթ. ընթացքում Ալեքսանդրը Հայաստան ուղարկեց մի զորաբանակ` Մենոն զորավարի գլխավորությամԶ` հանձնարարելով գրավել Բարձր Հայքի Սպեր (հունական աղբյուրներում` Սիսպիրիտիս) գավառի ոսկու հանքերի շրջանը, որը Ք. ա. III հազարամյակից ոսկու արդյունահանման հռչակավոր կենտրոն էր: Ինչպես վկայում է հույն նշանավոր մատենագիր Ստրաբոնը, մակեդոնական բանակը գլխովին ջախջախվեց, իսկ հրամանատարին հայերը մահապատժի ենթարկեցին:

Պատմական տեղեկանք.
«Ոսկու հանքեր կան Սիսպիրիտիսի մեջ, Կաբալայում, որտեղ Ալեքսանդրն ուղարկեց Մենոնին` զորքով. սա խեղդամահ արվեց տեղաբնիկների կողմից»:
Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն», XI, 14-8

Հայաստանում հունա-մակեդոնական զորքի պարտությունից եւ նրա հրամանատարին հրապարակային մահապատժի ենթարկելուց հետո Ալեքսանդր Մակեդոնացին փորձ անգամ չարեց նոր մի արշավանք կազմակերպելու դեպի Հայաստան: Թերեւս այդպիսով նա պարզապես խուսափեց փորձությունից: Մակեդոնացին պարզապես խուսափեց փորձությունից եւ նոր բանակ չուղարկեց այն երկրի դեմ, որի զորքերի ունակությունը նա տեսել էր նախ Գավգամելայի ճակատամարտում, որտեղ նրանք խափանեցին իր ծրագրերը, ապա տեղեկացել նրանց կողմից Հայաստանի ոսկեհանքերը նվաճելու ուղարկած մակեդոնական բանակի ոչնչացման մասին: Ալեքսանդրն արշավանքն ավարտեց Ք. ա. 324թ., որից հետո հաստատվեց Բաբելոնում` հռչակելով այն իր տերության մայրաքաղաք։ Ք. ա. 323թ. հունիսի 13-ին, երեսուներեք տարեկան հասակում, առեղծվածային պայմաններում մահացավ մինչ այդ համաշխարհային պատմության մեջ աննախադեպ մի աշխարհակալություն ստեղծած գործիչը: Մահվանից հետո նրա ստեղծած տերությունը մասնատվեց նույնպիսի արագությամբ, ինչպես ստեղծվել էր: Հայաստանն աննվաճ մնաց նաեւ Մակեդոնացու մահվանից հետո, երբ նրա զորավարների միջեւ սկսեց ավելի քան երկու տասնամյակ տեւած պատերազմների շղթան (դրանք հայտնի են որպես դիադոխների` ժառանգորդների պատերազմներ), որն ավարտվեց Ք. ա. 301թ.` Մակեդոնացու աշխարհակալության մասնատումով:

Պատմական տեղեկանք.
«Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահից հետո (323թ. մեր թվ. առաջ) նրա նվաճած երկրները, ինչպես հայտնի է, իրենց մեջ բաժանեցին նրա զորավարները: Այդ բաժանումը տեղի է ունեցել մի քանի անգամ` 323թ. Բաբելոնում, 321թ. Տրիպարադիսում եւ 315թ. Պերսեպոլիսում: Բաժանման ցուցակները մեզ հայտնի են: Սակայն ուշագրավ է, որ բաժանման ենթարկված երկրների շարքում ցուցակներից եւ ոչ մեկում չի հիշատակված Արմենիան` ո՜չ Մեծ Հայքը, ո՜չ էլ Փոքր Հայքը»:
Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. 1, Երկեր, Ա, Ե., 1977, էջ 97

Դիոդորոս Սիկիլիացու (Սիցիլիացու) «Պատմական գրադարան» երկասիրության համաձայն` մակեդոնացիների կողմից գահընկեց արված Կապադովկիայի արքա Արիարաթեսը կարողացել է վերականգնվել հայրական գահին` շնորհիվ Մեծ Հայքի արքա Արդոատեսի տրամադրած զորքերի: Դա տեղի է ունեցել Ք. ա. 301-300թթ., երբ անկախացել է նաեւ Պոնտոսի թագավորությունը (ամենայն հավանականությամբ, սա եւս տեղի է ունեցել Մեծ Հայքի աջակցությամԶ):

Պատմական տեղեկանք.
«Այդ տարիներին Ալեքսանդր Մակեդոնացին պարտության մատնեց պարսիկներին, որից հետո վախճանվեց։ Ապա Պերդիկկասը, որն այդ ժամանակ ամբողջ տերության առաջնորդն էր, Եվմենեսին ուղարկեց որպես Կապադովկիայի զորապետ։ Արիարաթեսը պարտվելով ճակատամարտում՝ ընկավ, որից հետո թե՜ Կապադովկիան եւ թե՜ նրան սահմանակից երկրներն ընկան մակեդոնացիների տիրապետության տակ։ Իսկ Արիարաթեսը՝ նախորդ թագավորի որդին, հուսահատվելով այդ ժամանակ ստեղծված դրությունից, քչերի հետ ապաստանում է Հայաստանում։ Ոչ շատ ժամանակ անց, երբ արդեն Եվմենեսն ու Պերդիկկասը եւ նրանց համախոհները մահացել էին, իսկ Անտիգոնոսն ու Սելեւկոսը զբաղված էին այլ գործերով, Արիարաթեսը հայերի թագավոր Արդոատեսից զորք ստանալով, սպանեց մակեդոնացիների զորապետ Ամյունտասին, մակեդոնացիներին անհապաղ դուրս վտարեց երկրից եւ վերանվաճեց իր հայրենի իշխանությունը»:
Դիոդորոս Սիկիլիացի, Պատմական գրադարան», գիրք XXXII, գլ. XIX

Մեր Հաղթանակները, հտ. Ա, էջ 148-160