Արխիվի մասին
Սա հոդվածի թվայնացված տարբերակն է The Times-ի տպագիր արխիվից, 1996 թ.-ին առցանց հրապարակման մեկնարկից առաջ: Այս հոդվածները պահպանելու համար, ինչպես ի սկզբանե հայտնվել են, The Times-ը դրանք չի փոփոխում, խմբագրում կամ թարմացնում:
Խորհրդային Կովկասի լեռնային տարածաշրջանում հայերի և ադրբեջանցիների միջև տարածքային և էթնիկական բախումը հանգեցրել է լարվածության, բախումների, բողոքի ցույցերի հանրային միջոցառումներին և հայերի՝ օգնության համար Մոսկվային դիմելուն, այդ թվում՝ վերջերս նամակ Լեոնիդ Ի. Բրեժնևին:
Վիճելի տարածքը Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզն է, որի տարածքը կազմում է ընդամենը 1,699 քառակուսի կիլոմետր և 153,000 մարդ, որոնք հիմնականում զբաղվում են անասնապահությամբ: Զբաղվում են նաև սննդի մշակմամբ և թեթև արդյունաբերությամբ և այնպիսի հին արհեստներով, ինչպիսիք են գորգագործությունը և մետաքսի մանումը:
Չնայած տարածքի բնակիչների 80 տոկոսը հայեր են, այն 1923 թ. անցավ Ադրբեջանին, որի բնակիչները թյուրք-իսլամական ծագում ունեն:
Ղարաբաղում ապրող հայերը պնդում են, որ իրենք զոհ են դարձել մշակութային ճնշման, տնտեսական խտրականության և այլ էթնիկական խտրականությունների: Նրանք համառությամբ պահանջում են, որ Ղարաբաղը մտնի ՀՀ կազմի մեջ:
Ղարաբաղի շրջանը Ադրբեջանին հանձնելու Մոսկվայի որոշումը հակասում էր հայերին ավելի վաղ տրված խոստումներին: Խոստումները տպագրվեցին 1920-ի դեկտեմբերի 4-ին Ստալինի` այն ժամանակ Լենինի ազգային պատկանության կոմիսարի կողմից Կոմունիստական կուսակցության Pravda թերթում:
Ստալինը, մեկնաբանելով Հայաստանում կոմունիստների հաղթանակը, ասաց, որ Ադրբեջանը հրաժարվել է Ղարաբաղի և պատմականորեն հայկական այլ տարածքների նկատմամբ պահանջներից.
«Հայաստանի և շրջակա մահմեդական ժողովուրդների միջև դարավոր թշնամությունը մեկ հարվածով վերածվել է Հայաստանի, Թուրքիայի և Ադրբեջանի աշխատավոր ժողովրդի միջև եղբայրական համերաշխության հաստատման»:
Լեռնային Ղարաբաղի հայերը փորձում էին իրենց շրջանը միացնել Հայաստանի Հանրապետությանը: Խորհրդային Միության ղեկավարին վերջերս ուղարկված նամակն ուղարկել էր Սերո Խանզադյանը, ով 1943 թվականից Կոմունիստական կուսակցության և ժամանակին Հայաստանի Հանրապետությունում կուսակցության անդամ էր: Պարոն Խանզադյանը դժգոհում է տարբեր անկարգություններից, որոնք ներառում էին «զոհեր», և հորդորում է պարոն Բրեժնևին միջամտել հայերի անունից՝ համաձայն ճանապարհորդների կողմից Խորհրդային Միությունից դուրս բերված իր նամակի օրինակի:
Պարոն Խանզադյանի նամակը հասանելի է The New York Times-ին անգլերեն թարգմանությամբ, դոկտոր Վահագն Ն. Դադրյանի կողմից, ով լիազորված է Հայաստանում և սոցիոլոգիայի պրոֆեսոր է Նյու Յորքի Ժենեզոյի պետական համալսարանում:
Բժիշկ Դադրյանը վերջերս այցելեց Հայաստան և հանդիպեց պարոն Խանզադյանին մայրաքաղաք Երևանում:
Պարոն Բրեժնևին ուղղված նամակում պարոն Խանզադյանը մեղադրում է, որ Ղարաբաղում գոյություն ունի «ազգային անարդարություն», և տեղական իշխանություններին մեղադրում է հայերին վիրավորելու մեջ ու նրանց «հետամնաց» և «տգետ» անվանում իրենց ազգայնական միտումների համար:
Պատմական վեպերի հեղինակ պարոն Խանզադյանը հերքեց, որ հայերը Ղարաբաղում «կամավոր» ընդունել են իրենց կարգավիճակը՝ որպես Ադրբեջանի Հանրապետության մաս:
«Ղարաբաղի զուտ հայկական շրջանը, որը մեր հզոր երկրի սահմանների մի մասն է՝ իր 80 տոկոսանոց հայկական դպրոցներով, հայերենի՝ որպես ազգային լեզվի պահանջով, պետք է որ ներառվի Խորհրդային Սոցիալիստական Հայաստանի կազմում»:
Պարոն Խանզադյանի կողմից պարոն Բրեժնևին բողոքելը կարծես համարձակ քայլ էր՝ անորոշ հետևանքներով: 1975 թ.-ին Ղարաբաղում հայերը կտրուկ նախատվեցին, իսկ ոմանք հեռացվեցին կուսակցությունից կամ բանտարկվեցին ազգայնական ագիտացիայի մեղադրանքով, ինչը հակասում է «ժողովուրդների լենինյան բարեկամության սկզբունքին և պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմին»:
