Հայաստանի դատական համակարգի անկախությանն ու անկողմնակալությանը հասնելու խոչընդոտները արմատացած են ոչ միայն օրենսդրությունում, այլև՝ պրակտիկայում: Այս մասին նշվում է 2010թ. մայիս-2012թ. դեկտեմբեր ժամանակահատվածում Հայաստանի համընդհանուր պարբերական վերանայման Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտի (ՔՀԻ), Նորվեգիայի հելսինկյան կոմիտեի (NHC) և Մարդու իրավունքների միջազգային ֆեդերացիայի (FIDH) միջանկյալ զեկույցում:
Իրավապաշտպան կազմակերպությունները ողջունում են ՀՀ կառավարության կողմից 2012 թվականին դատաիրավական բարեփոխումների քառամյա ռազմավարական ծրագրի ընդունումը՝ միաժամանակ նշելով, որ դեռևս կան մտահոգություններ՝ կապված համակարգի թերություների հետ։
Ըստ զեկույցի հեղինակների՝ անորոշ են մնում դատավորների նշանակման և նրանց պաշտոնից ազատելու չափանիշները՝ նախագահը պարտավոր չէ հիմնավորել իր որոշումները։ Հետևաբար, ԱԽ-ն ունի զուտ խորհրդատվական, այլ ոչ թե որոշումներ կայացնելու իրական լիազորություն։ Այսպիսի կարգավորումը չի համապատասխանում դատավորների նշանակման եվրոպական և միջազգային չափանիշներին։
Դատական օրենսգրքի համաձայն՝ ԱԽ-ն խորհրդի անդամների կազմից ընտրում է կարգապահական հանձնաժողով, որն իրավունք ունի սեփական նախաձեռնությամբ կարգապահական վարույթ հարուցել դատավորների դեմ։ Սակայն նույն լիազորություններով է օժտված նաև ՀՀ արդարադատության նախարարը՝ «Դատավորների դեմ կարգապահական վարույթները սովորաբար դիտարկվում են որպես ինքնակառավարման հարց և այս ոլորտում գործադիրի ներգրավումն անընդունելի է»,- նշում են զեկույցի հեղինակները՝ վկայակոչելով Դատական օրենսգրքի 156-րդ հոդվածն, ըստ որի ՀՀ արդարադատության նախարարը կարող է դատարանում ծանոթանալ ցանկացած գործի նյութերի հետ, որոնց կապակցությամբ դեռևս վերջնական որոշում չի կայացվել։ «Այս դրույթը նպաստում է դատական քննության ժամանակ դատավորների նկատմամբ անհարկի ճնշումներ գործադրելուն, և լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում դատարանների անկախության վերաբերյալ։ Այս հարցը մանրամասն կերպով քննարկվել է Եվրոպայի խորհրդի Մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայության գլխավոր տնօրինության զեկույցում»,- նշում են իրավապաշտպան կազմակերպությունները։
Դատարանների անկախությունը վտանգի է ենթարկվում նաև ստորադաս դատարանների որոշումների կայացման հարցում Վճռաբեկ դատարանի մշտական և ուղղակի ներգրավմամբ։ Որպես ասվածի վառ օրինակ հիշատակվում է 2011թ. հուլիսի 11-ին ընդհանուր իրավասության դատարանի դատավոր Սամվել Մնացականյանի պաշտոնից հեռացումը։ Իրավապաշտպանները հիշեցնում են, որ դատավորի պաշտոնանկության պատճառ էր հանդիսացել նրա կողմից՝ անձի կալանքը գրավով փոխարինելու վերաբերյալ միջնորդության բավարարումը՝ առանց նախօրոք Վճռաբեկ դատարանի թույլտվությունը ստանալու։ Որպես խափանման միջոց գրավ կիրառելու մասին միջնորդությունը բավարարելուց 2 օր անց, Վճռաբեկ դատարանի նախագահ Արման Մկրտումյանը դիմել էր ԱԽ՝ դատավոր Մնացականյանի դեմ կարգապահական վարույթ հարուցելու համար։ ԱԽ-ն իր հերթին միջնորդել էր ՀՀ նախագահին՝ պաշտոնից ազատել դատավոր Մնացականյանին։ Միջնորդությունը բավարարվել է նախագահի կողմից չնայած այն հանգամանքին, որ դատախազը չէր առարկել գրավի դեմ և մեղադրյալը, վերջ ի վերջո, արդարացվել էր և ազատ արձակվել։
Ըստ զեկույցի՝ պաշտոնանկ լինելու հարցում դատավորների խոցելիությունը և նման որոշումների կապակցությամբ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների բացակայությունը (ԱԽ որոշումները ենթակա չեն վերանայման) դատական համակարգի վրա ունենում են ուժեղ զսպիչ ազդեցություն։ Խստորեն դատապարտելով այս իրադարձությունները՝ ՀՀ փաստաբանների պալատը տարածել է հայտարարություն, որտեղ ասվում էր, որ նման գործողությունները ոչնչացնում են Հայաստանում անկախ դատական համակարգ կառուցելու բոլոր հույսերը։ «Օրենքի միատեսակ կիրառությունը ապահովելու սահմանադրական գործառույթն իրականացնելու փոխարեն Վճռաբեկ դատարանը խթանում է իր սեփական նախադեպերին հակասող որոշումների կայացմանը, մի փաստ, որն ինքնին սպառնում է դատական համակարգի անկախությանը և նպաստում կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու բացասական պրակտիկայի ամրապնդմանը»,- նշվում է զեկույցում:
Ողջունելով ՀՀ կառավարության ջանքերը նոր քրեական դատավարության օրենսգիրք մշակելու ուղղությամբ, իրավապաշտպանները միաժամանակ գտնում են, որ արդար դատաքննության երաշխիքների ապահովումը, հատկապես քրեական դատավարության ընթացքում, մնում է լուրջ մտահոգություն։ Դատարանները շարունակում են դրսևորել կողմնակալ վերաբերմունք հօգուտ մեղադրանքի կողմի՝ խախտելով անմեղության կանխավարկածի և դատախազության ու պաշտպանության միջև հավասարության սկզբունքները, ինչպես նաև ոտնահարում են դատավարության մրցակցային բնույթը։ «Դատավորների կողմից մեղադրյալների հարցաքննությունը հաճախ ունենում է մեղադրական ենթատեքստ։ Պաշտպանության կողմի փաստաբանները սովորաբար անբարենպաստ իրավիճակում են գտնվում իրենց փաստերը և փաստարկները ներկայացնելու առումով»։ Քանի որ Ոստիկանության աշխատակիցներն իրավունք չունեն ցուցմունք տալ իրենց ծառայողական պարտականությունների հետ կապված հարցերով, բացառությամբ, երբ նրանք գործով տուժող կամ վկա են եղել, պաշտպանության կողմի փաստաբանները զրկված են հանցանքի վայրում գտնված փաստերի կամ մեղադրյալի խոստովանության վերաբերյալ ոստիկանության զեկույցների վավերականությունը ստուգելու հնարավորությունից։ Վերջիններս հաճախ ընդունվում են որպես ապացույց՝ առանց համապատասխան ցուցմունքների առկայության։ Ավելին, ի լրումն առանց հիմնավորման պաշտպանության ներկայացրած միջնորդությունների բավարարումը մերժելուն, դատավորները չեն ցանկանում ստիպել դատախազությանը քրեական գործերով ապահովել ապացուցման անհրաժեշտ բարձր շեմ (ողջամիտ կասկածներից վեր)։ Սա ևս վտանգի է ենթարկում վստահելի պաշտպանություն կառուցելու պաշտպանության կողմի փաստաբանների կարողությունը:
