Հիշողությունները նմանօրինակ են. մի մասը դեռևս ճմլկոտում էր անկողնում, մյուսները ծուլորեն սուրճ էին պատրաստում ու թերթում համացանցը, երբ պատերազմը եկավ՝ ոտնաթաթերի վրա ու այնպես, կարծես չէր էլ գնացել: Պարզվեց՝ բոլորիս տների բանալիներն ունի, պատուհանների բարձրությունից էլ չի վախենում:
Մեծ տարբերություն կա պատերազմի մասին անվերջ լսելու և ապրելու միջև: Ոմանց համար պատերազմը վարելու մեջ է: Մի բան է արխիվ դիտելը, մեկ այլ բան՝ սեփական ձեռքերով 2016 թվականն արխիվացնելը: Ոմանց համար արխիվի կարևոր բաղադրիչը լինելն ու սեփական ներկայությամբ այն թանկարժեք դարձնելն է: Անհամեմատելի է լացը տեսանյութի, կամ քեզնից երկու տարի փոքր՝ նոր չափահաս դարձած երիտասարդի հոգեհանգստի ժամանակ: Մեկի համար որդի, մյուսին՝ բարեկամ: Երրորդներն էլ շնորհակալություն էին հայտնում ճակատագրին, որ որդին թեև անդամահատված, բայց, այնուամենայնիվ, վերադարձել է… Այս նրբությունների մասին մենք չգիտեինք: Չգիտեինք, որ պատերազմին երբեք պատրաստ չես լինում: Չգիտեինք, որ Հայաստանի պատերազմները, անցյալ կատարյալից բացի, կարող են լինել նաև ներկա շարունակական:
Եվ ամենասկզբում էլ մերժողական կեցվածքով հրաժարվում էինք ընկալել իրողությունը: Արձագանքի առաջին ալիքը տագնապային էր: Հետո արդեն տագնապի մեջ իրար հանգիստ լինելու կոչեր էինք ուղղում: Որոշ ժամանակ անց միայն, այն էլ՝ կամաց-կամաց, սկսեցինք գիտակցել, թե ինչ է կատարվում:
Երթուղային բարձրանալիս անծանոթների առաջին հարցն էր. «Ժողովուրդ ջան, ի՞նչ նորություն կա մեր երեխեքից»: «Մեր երեխեքի» ընդհանրական անվան տակ հասկանում էինք բոլորին միասին՝ հիսունն անց սպաներին, նորակոչիկներին, սահմանամերձ տարածքում ապրողներին: Սկսեցինք սնունդ ու հագուստ հավաքել, ցուցակագրվել ու սահման գնալ: Արել ենք անհնարինը, գիտակցել ենք կարևորը, ամեն փոքր մանրուքից վեճ դարձնողներս րոպեների ընթացքում սովորեցինք լսել իրար: Բայց, ցավոք, էլի, լարվածության մեղմանալուց հետո վերադարձանք հնին:
Պատմում են՝ սահմանին ավագները երիտասարդների հետ կռիվ էին անում, մեծերը փոքրերին ասում էին՝ մի մատ երեխա ես, անցի հետ, ես կկանգնեմ: Երիտասարդներն էլ չէին նահանջում՝ «Այ հոպար, ի՞նչ գործ ունես ախր, որ եկել ես, գնա տուն, նարդի խաղա»… Իրար քաշքշելով փորձում էին առաջնագծից մի կողմ տանել, վերջում իրար էին փաթաթվում:
Լրագրողներով հաճախ կապ էինք հաստատում սահմանամերձ գյուղերի հետ: «Ի՞նչ եք անում, ո՞նց է վիճակը» հարցին պատասխանը հիմնականում նույնն էր. «Ծառ ենք ջրում, ի՞նչ պիտի անենք: Ոչխարը սարերում է, սպասում ենք՝ ժամը գա, գնանք հետևից», Երևանից զարմանում էինք՝ «Բա պատերա՞զմը»: Մեզնից ավելի շատ զարմացած պատասխան էինք ստանում՝ «Պատերազմը ի՞նչ, չապրե՞նք: Հանգիստ նստեք ձեր քաղաքներում, ձեր խելքի բանը չի…»:
Հերոսապատումներ ունեցանք՝ որսորդական հրացանով անօդաչու սարք վերացրած հովվից մինչև տանկերի հետ կռվում հաղթած տղաներ: Հրաշքով փրկված զինվորներ, որոնց ձեռքից հակառակորդին անգամ հրաշքը չփրկեց:
Անունը «Քառօրյա» դրեցինք: Սա ավելի շատ ինքնախաբեության է նման՝ արդարացված: Քիչ ասենք, կարճ ասենք, շատ չթվա: Բայց երկար էր, անվերջ թվացող երկար: Ուղղակի պատահաբար գիտակցեցինք, որ շուտ էինք պատերազմն արխիվացրել, այն, իսկապես, երբեք չի ավարտվել: Որ միշտ էլ ունեցել է մեր տների բանալիներն ու կարողացել է պատուհաններից ներս մտնել, ուղղակի մենք ենք ձևացրել, թե չկա:
Մեկ տարի անցավ: Պատմելիքը շատ է: Անցած ապրիլից հետո կյանքն այլևս նույնը չէ: Ինչ էլ գրենք, զգացմունքային է ստացվում: Կամ էլ, այս տեքստի նման, կցկտուր: Կարևոր բաների մասին երևի լռել է պետք: Կարևորը՝ չմոռանանք:
…Երեկ ավտոբուսում զոհված տղաների մասին հաղորդում էր հնչում: Մի տատիկ «էրեխեք, էրեխեք ջան» ասելով ցածր լալիս էր:
Մի քանի օր առաջ հերթական քաղաքական ընտրությունն էր, Քառօրյայի տարելիցի հետ համընկավ: Հաղթողները մոռացել էին օրվա իսկական խորհուրդը, մինչ առավոտ հրավառության ձայներն արձագանքում էին օդում: Իրենց հրավառությունն էր, մեր՝ թնդանոթների մասին հիշողությունը: Ավտոբուսի տատիկը կողքի ընկերուհուն ասաց՝ գոնե մենք լինեինք իրենց տեղը, ու նայեց այնպես, կարծես ամաչում էր, որ ապրում է: Իսկ քաղաքականություն հաղթածները մոռացել էին պատերազմ հաղթածներին, հրավառություն էին կազմակերպել ու չէին ամաչում:
Ապրիլյան «Քառօրյան» շատ բան փոխեց մեր մեջ: Բայց դա բավական չէ: Որովհետև ապրիլյան տարելիցին դեռ հրավառություն անողներ կան: Ստացվում է՝ պատերազմի դասերը լավ չենք սովորել: Իսկ նա ոտնաթաթերի վրա վերադառնալու սովորություն ունի…
Սյունե Սևադա
