Շախմատն ու նարդին հայերի ամենասիրած խաղերն են: Պատմական վկայությունները փաստում են, որ հայերը շախմատով ու նարդիով հրապուրվել են դեռ միջնադարից: Այս խաղերը, սակայն, հայկական ծագում չունեն:
Շախմատը ծագում է Հնդկաստանից: «Շախմատ» բառը պարսկերեն է և նշանակում է «մահ արքային«»: Միջնադարյան Հայաստանում խաղը հայտնի էր ճատրակ անունով, որ առաջացել է սանսկրիտ չատուրանջայից և նշանակում է քառակողմ:
Նարդին ամենազանգվածային խաղն է Հայաստանում և տարածված է ոչ միայն տղամարդկանց, այլև` կանանց շրջանում: Եվ լավ նարդի խաղալը հաճախ սնափառության և պարծանքի տեղիք է տալիս:
Շախմատի և նարդու մասին միջնադարյան աղբյուրները հաճախ են հիշատակում: Հայտնի, նաև հավաստի աղբյուր է X դարի պարսիկ անվանի բանաստեղծ Ֆիրդուսու գլուխգործոցը` «Շահնամեն»: Ըստ Ֆիրդուսու մատյանի` շախմատը ստեղծել է Հնդկաստանի թագավոր Գովը, որպեսզի դրանով սփոփի վիշտ ապրող իր մորը: Արքայի մայրը, հրապուրվելով խաղով, մոռանում է իր վիշտը:
Ավանդույթի համաձայն` Հնդկաստանի արքան պարսիկների բանականությունն ու իմաստությունը ստուգելու համար մեծ պատվիրակություն է ուղարկում Իրան, պատվիրակության հետ բազում ակնեղեն և գանձեր, ինչպես նաև` մի շախմատ: Պարսից շահին գրած նամակում Հնդկաստանի արքան ասում է. «Քանզի դուք շահնշահ եք կոչվում և բոլորիս արքան եք, ուստիև հարկ է, որ ձեր իմաստուններն էլ մերոնցից առավել իմաստուն լինեն, հետևաբար, եթե այս շախմատի իմաստը չբացահայտեք, պետք է հարկ ուղարկեք ինձ»:
Շահնշահը հավաքում է Իրանի բոլոր իմաստուններին, որոնք ամբողջ երեք օր խորհում են և չեն կարողանում բացատրել շախմատի իմաստը: Երբ Իրանի շահը հուսահատության մեջ է ընկնում, նրա մեծ վեզիր Բոխտակը ոտքի է կանգնում և ասում. «Թագավորն ապրած կենա, ես մինչ այժմ այս խաղի իմաստը չեմ բացահայտել, որ ձերդ մեծությունը իմանա` ես եմ Իրանի ամենաիմաստուն մարդը իր հպատակներից: Այժմ, երբ համոզվեցիր, որ ոչ ոք չի կարողանում բացահայտել այս խաղի գաղտնիքը, ես ինքս կբացահայտեմ և մի խաղ էլ կհորինեմ, որ ուղարկես Հնդկաստան և դրանով կարողանաս հարկ առնել հնդկաց թագավորից»:
Հաջորդ օրը արքունիքի և իմաստունների ներկայությամբ Բոխտակը հրավիրում է Հնդկաստանի դեսպանին և այսպես բացատրում շախմատի իմաստը. «Քո արքան այս խաղը ճակատամարտի նմանությամբ է հորինել: Կենտրոնում արքան է, շրջապատված իր զորավարներով և վեզիրներով: Փիղը պահակազորի հրամանատարն է, ձին` հեծյալների, զինվորը մարտի ժամանակ առաջին շարքում կանգնած զինվորներն են»: Այնուհետ Բոխտակը տասներկու անգամ խաղում է Հնդկաստանի դեսպանի հետ և ամեն անգամ հաղթում նրան:
Հաջորդ օրը վեզիր Բոխտակը հորինում է նարդին և այն նվիրում է երկրի պահապան Սպանդարամետ աստծուն: Նա խաղի գաղտնիքը բացահայտում է շահին:
«Տախտակը երկիրն է, իսկ նրա մեջ երեսուն քարերը` ամսվա երեսուն օրերն են: Սպիտակ քարերը խորհրդանշում են ցերեկը, սևերը` գիշերը: Զառերը խորհրդանշում են աստղերի և երկնակամարի պտույտը:
Զառի մեկ թիվը խորհրդանշում է այն, որ աստված մեկն է: Երկու թիվը խորհրդանշում է հոգեղենն ու աշխարհիկը: Երեք թիվը խորհրդանշում է միտքը, խոսքը և գործը:
Չորս թիվը խորհրդանշում է բնության չորս տարրերը` կրակը, հողը, ջուրը և օդը, ինչպես նաև երկրի չորս կողմերը` հարավը, հյուսիսը, արևելքն ու արևմուտքը:
Հինգ թիվը խորհրդանշում է հինգ լուսատուները` արև, լուսին, աստղեր, կրակ, կայծակ:
Վեց թիվը խորհրդանշում է աշխարհաստեղծումը, քանի որ աստված վեց օրում ստեղծեց աշխարհը:
Զառերի ուղղորդած քարերի պտույտը խորհրդանշում է այն, որ մարդկային հոգիները կապված են անմիջապես երկնային մարմիններին:
Երբ զառերի պտույտի հետևանքով բոլոր քարերը դուրս են գալիս, դա խորհրդանշում է, որ բոլոր մարդիկ, ի վերջո, հեռանում են երկրից…»:
Լսելով այս մեկնությունը` շահը մեծ պատվիրակություն պատրաստեց և իր վեզիր Բոխտակին` որպես պատվիրակության ղեկավարի, ընտիր ընծաներով Հնդկաստան ուղարկեց` Հնդկաստանի թագավորին առաջադրելու նարդի խաղի խնդիրը…
