Ներկայումս Ֆրանսիայում բնակվում է ամենամեծաթիվ մուսուլմանական համայնքը Եվրոպայում: Ներքին գործերի նախարարության գնահատականներով՝ մուսուլման բնակչությունը այս երկրում կազմում է 5-6 մլն. մարդ (երկրի բնակչության 9-10%-ը): Նրանց 1/3-ը կիսով չափ էթնիկ ֆրանսիացի է: Սոցիոլոգները այլ թիվ են նշում՝ 8 մլն. մարդ: Ներգաղթողները մտնում են 7 ազգային խմբերի մեջ՝ Պորտուգալիայից, Իտալիայից, Իսպանիայից, Ալժիրից, Մարոկկոյից, Թունիսից և Թուրքիայից գաղթածները: Նրանք կազմում են բոլոր գաղթականների 70%-ը: Նրանց գրեթե 2/5 մասը ժամանել է Հյուսիսային Աֆրիկայից: Առաջին տեղում են ալժիրցիները՝ 800-900 հազար մարդ, երկրորդում՝ մարոկկացիները՝ 600 հազար մարդ, վերջիններիս հաջորդում են թունիսցիները՝ 300-400 հազար մարդ: Նրանց գաղթը դեպի Եվրոպա գլխավորապես պայմանավորված է Արաբական Արևմուտքում՝ Մաղրիբում, Սահարայից հարավ ընկած և ասիական երկրներում տիրող աղքատությամբ: Հենց այս տարածքներից էր հիմնականում Եվրոպա շարժվում կրթություն չունեցող, տնտեսապես խոցելի մուսուլմանների հոսքը:
Դեպի Ֆրանսիա ներգաղթի մեծ ալիք է եղել 1945 թվականի նոյեմբերին: Այդ ժամանակ էլ ընդունվեց ներգաղթի և ազգային պատկանելության մասին օրենքը, որը հեշտացրեց ֆրանսիական քաղաքացիության ստանալը ներգաղթողների կողմից: Հետագայում (1973, 1984, 1993) դրանցում մի շարք փոփոխություններ կատարվեցին: Երկրորդ ալիքը՝ 1945-1975թթ., ավելի զանգվածային էր, և այստեղ մեծ թիվ էին կազմում Աֆրիկայից և Ասիայից գաղթականները: Մուսուլմանների հոսքը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ավելի մեծացավ երեք հիմնական գործոնների արդյունքում՝
ա. Աշխատուժի պահանջը հետպատերազմյան տնտեսության վերականգնման համար։
բ. Ազատ տեղաշարժվելու իրավունքի վերադարձնելը ալժիրցիներին։
գ. Ալժիրի պատերազմի ավարտից հետո օժանդակ զորքերի (80 հազար մարդ) զինծառայողների հայրենադարձությունը:
Հասարակական խաղաղություն հաստատելու համար ֆրանսիական կառավարությունը խրախուսեց մզկիթների, մուսուլմանական կրոնական տների, ներգաղթողների համար էժան բնակատեղիների կառուցումը: Այդ ժամանակաշրջանի մուսուլմանական ներգաղթի իսլամը բնութագրվում էր զսպվածությամբ և հատուկ պայմաններ չէր պահանջում կրոնական պրակտիկայի համար: Սրանով այն տարբերվում էր հետագա սերունդների իսլամից, ովքեր արդեն ինտեգրվել են հասարակության մեջ և չեն պլանավորում վերադառնալ հայրենիք կամ գաղթել այլ մուսուլմանական պետություններ: 1974 թվականի տնտեսական ճգնաժամից և արդյունաբերության կտրուկ անկումից հետո աշխատանքային ներգաղթի դադարեցումը չկանգնեցրեց մուսուլմանական համայնքի աճը: 1976 թվականին ընդունված նախաձեռնությունները ընտանիքների վերամիավորման ուղղությամբ նպաստեցին Թուրքիայից և Աֆրիկայից ներգաղթողների հոսքի վերականգնմանը: Սա բերեց երեխաների թվի աճի, ովքեր արդեն ծնվեցին Ֆրանսիայում և ստացան ֆրանսիական քաղաքացիություն: Ընտանիքների վերամիավորման մասին օրենքը, որն այսօր քննադատության է ենթարկվում, փաստացիորեն նշանակում էր ներգաղթողների ազգականների տեղափոխման օրինականացում, այսինքն՝ «ընտանեկան» ներգաղթ: Իհարկե, առանց էժան աշխատուժի Ֆրանսիան չէր կարողանա արագորեն նորացնել սեփական տնտեսությունը: Բայց ներկայումս տնտեսության արդյունաբերական մոդելից տնտեսականին անցնելը ծառայությունների ոլորտի գերակայությամբ այն որակավորում չունեցող աշխատանքային ռեսուրսների կարիք չունի:
Մաղրիբի երկրներից ներգաղթողների հոսքը զգալիորեն փոխեց ֆրանսիական ներգաղթի կազմը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո: Մինչև 1962 թվականը Ալժիրը իրենից ներկայացնում էր Ֆրանսիայի տարածք: Եվ օրենքի համաձայն՝ այնտեղ ծնված ամեն երեխա համարվում էր Ֆրանսիայի քաղաքացի՝ պայմանով, որ նրա ծնողներից մեկը ծնունդով Ֆրանսիայից է: 1962թ. Էվիանի համաձայնությունները երաշխավորում էին քաղաքացիների ազատ տեղաշարժը Ֆրանսիայի և Ալժիրի միջև:
Ֆրանսիայի մուսուլմանները բաժանվում են երեք տիպի՝
1. Հարկեր (harkas)-այն ալժիրցիները, ովքեր ծառայել են Ալժիրում՝ օժանդակ զորքերում և ոստիկանությունում և հարկադրված են եղել լքել հայրենիքը նրանց դեմ իրականացվող հալածանքների պատճառով երկրի՝ անկախություն ստանալուց հետո:
2. Բերեր (beurs) – արաբները երիտասարդական ժարգոնով. այս դասին է պատկանում Ֆրանսիայում բնակվող մուսուլմանների զգալի մասը, որը Ֆրանսիա է գաղթել աշխատանք փնտրելու համար:
3. Իսլամ ընդունած ֆրանսիացիներ (մոտ 50 հազար մարդ): «Նոր» մուսուլմանների թվում են հայտնի անուններ՝ փիլիսոփա Ռոժե Գարոդի (կոմկուսի ղեկավարության անդամ), ակադեմիկոս Մորիս Բյուկայ («Ղուրանը և ժամանակակից գիտությունը» գրքի հեղինակը):
Դեռևս 70-ական թվականների սկզբներից ֆրանսիական իշխանությունները մի շարք միջոցներ ձեռնարկեցին Հյուսիսային Աֆրիկայից ներգաղթողների հոսքի կասեցման ուղղությամբ: 1974 թվականին Ֆրանսիայի սահմանը փաստացիորեն փակ էր, իսկ ընտանիքների վերամիավորումը վերածվեց բյուրոկրատական մի երկարատև գործընթացի: 1977 թվականին մշակվել է ներգաղթողների հայրենադարձության ծրագիր, իսկ 1980 թվականին փոփոխություններ են ներմուծվել միգրացիոն օրենսդրության մեջ, որոնք թույլ էին տալիս դեպորտի ենթարկել Մաղրիբի երկրներից եկողներին: Արդյունքում Ֆրանսիան լքեց Հյուսիսային Աֆրիկայից 4000 գաղթական, որոնց մեծ մասը երկար ժամանակ էր բնակվում Ֆրանսիայում և ուներ ֆրանսիական քաղաքացիություն ունեցող երեխաներ: 1986 թվականին լրացուցիչ միջոցներ նախաձեռնելուց հետո Ֆրանսիայից հեռացավ ևս 17 հազար մարդ: 1992 թվականին անցկացվեց ազգային օրենսդրության հերթական ռեֆորմը. ներգաղթողների երեխաները իրավունք ունեին ֆրանսիական քաղաքացիություն ստանալ միայն չափահաս դառնալուց հետո: 1993 թվականի մարտին ավելի խիստ սահմանափակումներ մտցվեցին, որոնք վերաբերում էին ներգաղթողների հոսքին: Դրանց էությունը կրճատ կարելի է սահմանել «Ֆրանսիան այլևս չի ցանկանում ներգաղթողների երկիր լինել» նախադասությամբ: Չնայած նախաձեռնած միջոցների՝ 90-ական թվականներին իսլամի դիրքերը Ֆրանսիայում ամրացան, իրենց գործունեությունը ակտիվացրեցին կրոնական ծայրահեղականության ներկայացուցիչները: 1995 թվականին Փարիզում մի շարք ահաբեկչական գործողություններ տեղի ունեցան: Ժյուպեի կառավարությունը հարկադրված եղավ շտապ կենտրոնացնել 40 հազար ոստիկան և կանոնավոր բանակի 4 հազար զինվոր:
Վարչապետ Լ. Ժոսպենի նոր իմիգրացիոն քաղաքականությունը, որն ուղղված էր ֆրանսիական քաղաքացիություն և անձնագիր ստանալու հեշտացմանը, «բնակության վկայականի» ժխտմանը, ընտանիքների վերամիավորման գործընթացի թեթևացմանը, չտվեց նկատելի արդյունքներ և չթուլացրեց հասարակական լարվածությունը:
Ֆրանսիայում առկա խտրականությունը հարկադրում է խոշոր քաղաքների արվարձաններում բնակվող և մշտական աշխատանք չունեցող մուսուլմաններին զգալ իրենց «երկրորդ կարգի» մարդ հասարակությունում, որը թշնամաբար տրամադրված է իրենց դեմ: Սա բերեց «ֆրանսիական իսլամի» առաջացմանը, որն իր տեղն է փնտրում ազգային կրոնական պատկերում և գլխավորապես երիտասարդության սոցիալիզացման տարր է համարում: Այդ պատճառով Ֆրանսիայում ծնված մուսուլմանների երկրորդ և երրորդ սերունդը, որն իրեն ֆրանսիացի է համարում, մի կողմից քիչ է հետաքրքրվում իր ծագումով, հայրենիքի մշակույթով և լեզվով, մյուս կողմից դառնում է իսլամի մոլեռանդ կողմնակից: Մաղրիբցիների դժգոհությունը իրենց դրությունից, անգործ երիտասարդության շրջանում իսլամական միտումների խորացումը շատ հարցերում վերջին քսան տարիների իմիգրացիոն քաղաքականության հետևանք են, որը խորացրել է հասարակական-տնտեսական անհավասարությունը: Դրա արդյունք են դարձել 2005 թվականի Փարիզի արվարձաններում և այլ խոշոր քաղաքներում զանգվածային անկարգությունները: 2006 թվականին իսլամի ֆրանսիացի հայտնի հետազոտող Օ. Ռուան նշել է, որ ահաբեկչություններն ու անկարգությունները կազմակերպողները եղել են ներգաղթած մուսուլմանների երկրորդ սերնդի հետնորդները: Նրանք մեծացել են «քաղաքային անբարենպաստ պայմաններում», մեծ քաղաքների արվարձաններում առանց հասարակական-մշակութային և տնտեսական նորմալ ենթակառուցվածքի, չեն ունեցել կրոնական հատուկ կրթություն և մասնագիտական կարիերա: Այդ շրջաններում բնակվում է մոտ 2,7 մլն մարդ: Իսկ էժան կացարանը՝ շատ փորձագետների կարծիքով, վտանգ է ներկայացնում հասարակության համար, քանի որ դրանում կոմպակտ բնակվում է բնակչության «խնդրահարույց» խավը: Նրանց համար վերադարձը իսլամին ավելի մեծ նշանակություն ունի, քան, ասենք, ազգային պատկանելությունը:
Իսլամի նկատմամբ «պահանջարկը» ձևավորվել է 70-ականների վերջերին և 80-ականների սկզբներին: Այս ժամանակաշրջանում տեղի էին ունենում ընտանիքների վերամիավորումներ, ձևավորվեց մուսուլմանական սփյուռքը: Ասպարեզ ելավ երիտասարդ սերունդը, որը մասամբ ձուլվել է եվրոպական հասարակություն և անընդհատ բարդությունների հետ է բախվում սեփական իրավունքները պաշտպանելու ժամանակ: Իսլամական կրոնական պրակտիկայի նկատմամբ ձգողությունը դարձավ մուսուլմանական ճանաչման արտահայտություն, փոխհատուցում ֆրանսիական հասարակության մեջ չընգրկվելու դիմաց: Ֆրանսիայում ձևավորվեցին առաջին միությունները. Մուսուլմանական կազմակերպությունների միությունը, որի մեջ մտան Ֆրանսիայի մեծ քաղաքների 15 ասոցիացիա (1983թ.) և Ֆրանսիայի մուսուլմանների ազգային ֆեդերացիան (1985թ.): Վերջին 20 տարիների ընթացքում երկրում ձևավորվել է ավելի քան 2000 իսլամական ասոցիացիա, կրոնական և մշակութային կենտրոններ: Այսպիսով, իսլամը աստիճանաբար դարձավ երկրորդ տարածված կրոնը Ֆրանսիայում: Փաստորեն տեղի ունեցավ մուսուլմանների «ներխուժում» Ֆրանսիա, որը վերածեց այն Եվրոպայի «ամենամուսուլմանական» երկրի: Առաջին անգամ այս տերմինը կիրառվել է նախագահ Ժիսկար դ’Էստենի կողմից: Ֆրանսիայի մուսուլմանների՝ ուղղափառ իսլամ դավանելը արտացոլում է հասարակական և տնտեսական արդարության համար պայքարը: Ֆրանսիայի և Եվրոպայի համար լուրջ սպառնալիք է ներկայացնում նաև մուսուլմանական երկրների աջակցությունը սփյուռքին:
Իսլամի՝ Ֆրանսիայի երկրորդ կրոնը վերածելը արտահայտվեց ոչ միայն «կրոնական ենթակառուցվածքի» ձևավորման, այլ նաև ավանդապես աշխարհիկ երկրում իսլամի կարգավիճակի հարցի առաջ քաշելու մեջ: Ֆրանսիայի քաղաքականության հիմնական խնդիրը կապված «ներքին» իսլամի հետ կայանում է դրա՝ երկրի հասարակական-մշակութային կյանք ընդգրկվելու մեջ, բայց գոյություն ունեցող ժողովրդավարական արժեքների և պետության աշխարհիկ բնույթի շրջանակներում: Իսլամի կարգավորման հարցը Ֆրանսիայում վաղուց է բարձրացված: Վերջին երկու տասնամյակներում երկրի «ձախ» և «աջ» կառավարությունները իսլամական զանազան շարժումների հետ երկխոսության և ֆրանսիական իսլամի ենթակառուցվածքների ստեղծման կոչեր էին անում, քանի որ իսլամն՝ ի տարբերություն մյուս կրոնների, չունի կենտրոնական կարգավորող մարմին: 1994 թվականին ստեղծվեց Ֆրանսիայի մուսուլման ներկայացուցիչների խորհուրդը, որը միաձայն ընդունեց կանոնադրություն: 2000թ. հունվարին նախագահ Ժակ Շիրակի և մուսուլմանական համայնքի չորս երևելի գործիչների հանդիպումից հետո ստորագրվեց խարտիա, որը թույլ էր տալիս իսլամին ինտեգրվել ֆրանսիական քաղաքական-իրավական դաշտ: Սակայն գործի մեջ այն դուրս եկավ մտադրությունների մասին մի հռչակագիր, որը չէր արտացոլում երկրի բոլոր մուսուլմանական միավորների դիրքերը:
Ֆրանսիայի մուսուլմանական հեղինակավոր կազմակերպությունների թվին է պատկանում Փարիզի Մեծ մզկիթի մուսուլմանական ինստիտուտի ֆեդերացիան: Այն ստեղվծվել է 1926 թվականին և մասամբ ֆինանսավորվել է մուսուլման-ալժիրցիների կողմից: 1985 թվականին մուսուլման մի շարք առաջատարներ դուրս եկան կազմակերպությունից և ստեղծեցին Ֆրանսիայի մուսուլմանների ազգային ֆեդերացիան (FNMF): Նախաձեռնող դարձավ ֆրանսիացի ինտելեկտուալ Դանիել Յուսուֆ-Լեկլերկը, իսկ հիմնական պաշտոնները զբաղեցրեցին Մարոկկոյից եկվորները: Այս պահպանողական շարժումը գնտվում է փարիզյան Մզկիթի ընդդիմության մեջ Ռաբատի և Ալժիրի տարաձայնությունների պատճառով: Այս առաջինն է հանդես եկել մուսուլմանական «հիջաբի»՝ դպրոցներում կրելու իրավունքի պահանջով:
Ավելի ազդեցիկ և քաղաքականացված կազմակերպություն է հանդիսանում Ֆրանսիայի իսլամական կազմակերպությունների միությունը(UOIF): Գլխավոր քարտուղարն է Ֆուադ Ալաուին, իսկ ղեկավարները Մարոկկոյից և Թունիսից եկվորներն են: Միությունը իրենից ներկայացնում է Եվրոպայի իսլամական կազմակերպությունների միության ֆրանսիական ստորաբաժանում: Այն միավորում է ավելի քան 200 ասոցիացիա՝ գերազանցապես մուսուլմանական պահպանողական հայացքներ կրող և մոտ է «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությանը, սակայն պաշտոնապես հերքում է այդ կապը: Միությունը օգտվում է Պարսից ծոցի կրոնական ֆոնդերի ֆինանսական աջակցությունից: Կազմակերպության գործունեությունը թափանցիկ չէ, իսկ մարտավարությունը երկակի բնույթ է կրում, քանի որ մի կողմից այն ձգտում է չկորցնել մուսուլման բնակչության աջակցությունը, մյուս կողմից՝ չի հակադրվում ֆրանսիական օրենքներին:
2003 թվականին հիմնադրվել է Ֆրանսիայի մուսուլմանական խորհուրդը (CFSM) և դրա տարածքային ստորաբաժանումները: Այն միավորեց մուսուլմանական 3 հեղինակավոր ֆեդերացիա՝ Փարիզի Մեծ մզկիթի մուսուլմանական ինստիտուտի ֆեդերացիան՝ FNMF, UOIF-ը և հինգ «Մեծ մզկիթներ»: Նրա հիմնական խնդիրը կայանում էր պետության հասարակական-մշակութային կյանք իսլամի ինտեգրման ուղով նրան առաջ տանելու մեջ: Սակայն երկու գլխավոր ֆեդերացիաների՝ խորհրդի անդամների միջև տարաձայնությունները, ինչպես նաև իշխանությունների միջամտությունը դրա գործունեության մեջ, խանգարում են կազմակերպության արդյունավետ աշխատանքին:
Պետության և մուսուլմանական միավորումների փոխհարաբերությունների խնդիրն ունի երկու տեսակետ.
ա( Մուսուլմանական կրոնի համապատասխանությունը երկրի ժողովրդավարական արժեքներին և աշխարհիկ պետության ներկայացված պահանջներին։
բ) Մուսուլմանական հասարակության ընդգրկումը ֆրանսիական համայնք:
Իշխանության և դավանանքի ազատության կողմնակից մուսուլմանական սփյուռքի երկարատև երկխոսությունից հետո հաջողվեց որոշակի հավասարակշռության հասնել, որը, ցավոք սրտի, պարբերաբար խախտվում է: 2006 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Ֆրանսիայում սկսված անկարգությունները ներգաղթը և իսլամի տարածումը կրկին դարձրեցին գլխավոր թեմա: Ֆրանսիայի իսլամիզացման հիմքում ընկած է 4 հիմնական գործոն՝ Ֆրանսիայի մուսուլմանների թվաքականի աճի բարձր տեմպերը, նրանց օտարումը ֆրանսիական հասարակության մշակութային և հասարակական-տնտեսական կյանքից, պայքարը կրոնական սեփական ավանդույթների և արժեքների պահպանման համար, իսլամիստների աճող ազդեցությունը ոչ մուսուլմանների վրա:
Ներգաղթողների ինտեգրման Ֆրանսիայի «հանրապետական» մոդելը ենթադրում է ձուլում՝ առանց հաշվի առնելու բնակչության զանազան խմբերի մշակութային և էթնիկական առանձնահատկությունները: Դրա հիմնական տարրերն են՝ աշխարհիկ դպրոցներում բոլոր ազգությունների և կրոնների երեխաների ուսումը, երկրի պաշտոնական լեզվի իմացությունը, ինչը թույլ է տալիս ինտեգրվել ֆրանսիական հասարակություն և շփում ունենալ ազգային մշակույթի հետ, «արյան իրավունքի» և «հողի իրավունքի» ճանաչումը քաղաքացիություն հատկացնելու ժամանակ: Սակայն շատ ներգաղթողներ ֆրանսիական ճանաչման ձևավորման գաղափարը համարում են միակողմանի, նույնիսկ պարտավորված: 1981 թվականին «առաջնային կրթական գոտիների» (ZEP) ստեղծումը, որը մարմնավորում էր սոցիալական անհավասարության դեմ պայքարի գաղափարը, չշտկեց դրությունը: Ներգաղթի ֆրանսիական ձուլման մոդելը հաջողված էր Իտալիայից, Բելգիայից, Իսպանիայից ներգաղթի առաջին ալիքի ժամանակ:
Պորտուգալիայի և Մաղրիբի եկվորները դարձյալ ինտեգրվում էին ֆրանսիական հասարակություն սոցիալ-մշակութային և քաղաքական պլանով, բայց ոչ տնտեսական: Հետագայում ներգաղթողների մշակույթների ձուլումը չարդարացրեց իրեն՝ հետապնդվում է միտումը դեպի ինտեգրում, սակայն առանց մշակույթների միաձուլման:
Ֆրանսիայի իմիգրացիոն պետական քաղաքականությունը հիմնված է բոլոր քաղաքացիների հավասարության սկզբունքի վրա՝ անկախ ազգությունից: Իրավաբանորեն արտասահմանցիներն ունեն նույն իրավունքներն, ինչ տեղի բնակչությունը, սակայն փաստացիորեն գոյություն ունի խտրականություն ներգաղթողների նկատմամբ: Մաղրիբից և առհասարակ Աֆրիկայից եկած էթնիկական խմբավորումները քիչ են ներկայացված բիզնեսում և Ֆրանսիայի պետական ենթակառուցվածքներում: Բուհերի մուսուլման շրջանավարտներին դժվար է լավ աշխատանք գտնել՝ սոցիալական հիերարխիայում իրենց մասնագիտությանը համապատասխան տեղ զբաղեցնելու համար: Համեմատած բնիկ ֆրանսիացիների կամ եվրոպական երկրներից եկվորների հետ՝ մուսուլման բնակչության շրջանում գործազրկությունն ավելի մեծ է՝ 20-25%, իսկ 15-25 տարեկան երիտասարդների շրջանում՝ 45%:
Ֆրանսիական հասարակությունում էթնիկական հողի վրա անհավասարությունը դեռ պահպանվում է: Դրա հետ մեկտեղ զգալիորեն լավանում է ներգաղթողների երկրորդ և երրորդ սերունդների տնտեսական դրությունը: Նոր սերունդը չի բավարարվում առանց որակավորման ծանր աշխատանքից և ցանկանում է ունենալ այն հնարավորությունները, որոնք ընձեռնված են բնիկ ֆրանսիացիներին: Այն գտնում է, որ ֆրանսիական հասարակություն ինտեգրվելու հավանականությունը քիչ է ազգային ավանդույթների մեջ տարբերությունների պատճառով, որոնք վերաբերում են կենսաձևին, կնոջ կարգավիճակին, ընտանեկան արժեքներին և այլն: Սա էլ, նրանց կարծիքով, բերում է «եվրոպական ռասիզմի» ձևավորմանը՝ տնտեսության արմատական փոփոխությունների ֆոնի վրա, աշխատանքային ոլորտում ճգնաժամին, կրթության ոլորտում խտրականությանը և այլն:
«Մուսուլմանական» խնդրի լուծման մեջ տնտեսական գործոնը մեծ դեր է խաղում: Չէ՞ որ ֆրանսիական սոցիալ-տնտեսական համակարգից օգուտ ստանալը հիմնական գործոն էր համարվում շատ մուսուլմանների համար, ովքեր փոխել էին իրենց բնակավայրը: Ընդ որում, նրանք չեն ցանկանում հարմարվել ֆրանսիական սոցիումի առանցքային արժեքներին: 2007 թվականի հուլիսին նախագահ Նիկոլա Սարկոզին օրենք է հրապարակել, որը կարգավորում է ներգաղթողների հոսքը, ինչպես նաև արգելք է դնում մուսուլմանական որոշ սովորույթների վրա, որոնց թվում են բազմակնությունը, ամուսնանալուն հարկադրելը և այլն:
Աղբյուրը՝ Трофимова О. – Мусульмане и ислам в Западной Европе
Թարգմանեցին՝ Ն. Գաբրիելյանը և Գ. Հակոբյանը
