ԳՈՄՈՒՄ ԱՅՐՎԵՑԻՆ ՄԱՅՐՍ, ՏԱՏՍ, ԻՄ ԲՈԼՈՐ ԲԱՐԵԿԱՄՆԵՐԸ. ԱՅԴ ՊԱՀԻՑ ԵՍ ԴԱՐՁԱ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԵՍ ՈՐԲ...
Արամ Սերոբի Գրիգորյանի պատմությունը
Խասգյուղ, Մշո գավառ, 1904 թ.
Դավիթ Գրիգորյանը ներկայացնում է իր հոր` Արամ Սերոբի Գրիգորյանի «Իմ վրեժը» խորագրով պատմությունը: Այստեղ նկարագրվում է, որ Մուսաբեգի հրոսակները եկել, շրջապատել են իրենց հարազատ Խասգյուղը, իսկ հաջորդ օրը գյուղի տղամարդկանց կանչել ոստիկանություն` իբր ժողովի: Հաջորդ օրը ճամփեզրի մոտի ձորակը լցված է եղել գյուղի տղամարդկանց մերկանդամ դիակներով: Պատմության հերոսը կորցրել է ընտանիքի 12 անդամին ու Մշո դաշտի իրենց գյուղից հասել Արևելյան Հայաստան` յուրովի լուծելով իր անձնական վրեժը Ցեղասպանության կազմակերպիչներից:
«Այդ օրը ոչ մի չարագուշակ կանխազգացում չէր անհանգստացնում ինձ: Երբ Մուսաբեգի հրոսակները եկան ու շրջապատեցին իմ հարազատ Խասգյուղը, մենք չէինք էլ պատկերացնում, թե մեզ ինչ է սպասվում: Հաջի Ֆելոն իր հրոսակներով փակեց դեպի Սասուն տանող ճանապարհը: Շրջապատման հաջորդ օրը գյուղի տղամարդկանց կանչեցին կորդո (ոստիկանություն) իբր ժողովի: Գիշերը նրանք չվերադարձան (մեզ էլ թվում էր, թե ժողովը դեռ շարունակվում է): Նոր էինք դուրս եկել գյուղից, երբ մեզ շրջապատեցին ասկերներն ու զինված խուժանը, որոնք մահակներով ու խարազաններով սկսեցին ծեծել մեզ, ստիպելով արագ քայլել: Շատ չէինք հեռացել գյուղից, երբ առաջին շարքերում քայլող գյուղացիները դուրս եկան ճանապարհից ու լաց ու կոծով լցվեցին ճամփեզրի մոտի ձորակը: Մենք էլ վազեցինք…
Ձորակը լցված էր մեր գյուղի տղամարդկանց մերկանդամ դիակներով: Մենք էլ փնտրեցինք ու գտանք հորս հաղթանդամ դիակը: Այդ օրը ես, տասներկու տարեկան հասակում, որբացա հորիցս: Ասկարները չթողեցին երկար սգալ, մեզ ծեծելով հանեցին ճանապարհի վրա և քշեցին դեպի Էրշտեր գյուղը: Գյուղ հասնելուն պես մեզ բաժանեցին առանձին խմբերի և մտցրեցին նախօրոք պատրաստված գոմերն ու մարագները: Մի քուրդ, հրապուրվելով իմ հորեղբոր տղայի՝ Մելքոնի կնոջ Հրանուշի գեղեցկությամբ, նրան առաջարկեց իր կինը դառնալ: Հրանուշը հայհոյեց քրդին, վերջինս հրացանով կրակեց Հրանուշի կրծքին: Այդ խիզախ կինը հոգին ավանդեց գոմում, իմ Սանամ տատու ծնկին: Մեզ շինություններ լցնելուց հետո դռները փակեցին, որից հետո դռների արանքներից և երդիկներից նավթ լցնելով մարդկանց կրակի տվեցին…
Ես գոմի մսուրում կանգնած բերանս սեղմել էի մի քարի, ավելի շատ ծծում էի քարը, քան շնչում: Ես պարզ պատկերացնում էի, որ մնալով գոմում ես կենդանի-կենդանի կայրվեմ: Որոշեցի մի հնար գտնել ու դուրս փախչել գոմից, թեկուզ դրա համար ինձ կարող էին գնդակահարել: Գետինը շոշափելով գտա մի փայտի կտոր, որի սուր ծայրով գոմի պատի մի քարի կողքերը փորփրելով կարողացա քարը հանել ու դուրս պրծնել, հետս էլ չորս տղա հասցրեցի դուրս հանել: Տղաներով գաղտագողի բարձրացանք գոմի կտուրը, որպեսզի ասկերները մեզ չնկատեն: Կտուրից մեր առջև բացվեց մի սարսափելի տեսարան,-կողք կողքի այրվում էին թվով 14 շինություն՝ մարդկանցով լցված: Իսկ ոտքերիս տակ գոմում այրվեցին մայրս, տատս, իմ բոլոր բարեկամները: Այդ պահից ես դարձա ընդհանրապես որբ…
Գոմի կտուրի վրա երկար մնալն անհնար էր, ամեն րոպե կտուրը կարող էր փլվել: Երբ մենք հինգ տղաներով իջանք կտուրից, մեզ իսկույն նկատեցին ու սկսեցին կրակել մեր ուղղությամբ: Տղաներից երկուսին սպանեցին, երրորդը՝ Բղդի Յակոն իրեն նետեց Մեղրագետը, մենք երկուսով սկսեցինք վազել մեր գյուղի ուղղությամբ: Մեզ հետապնդող քուրդը անընդհատ կրակում էր, ընկերոջս սպանեց, մի գնդակ էլ իմ ոտքին կպավ: Երբ ես ընկա, քուրդը կարծելով որ ես սպանված եմ, հետ վերադարձավ: Ճակատագիրն երկրորդ անգամ ինձ խնայեց: Վիրավոր ոտքս քարշ տալով, սողալով հասա գյուղ և մի կերպ բարձրացա ծայրամասի դատարկ մարագներից մեկի կտուրը: Կտուրի վրա իմ բախտից «Ճնճղի պաշար» տեսակի առատ խոտ էր աճել: Բայց ինձ քաղցից ու ծարավից առավել անհանգստացնում էր ոտքիս վերքը, որը կարող էր թարախակալել: Իմ փրկությունը հասավ պատահական: Մեր գյուղացի ջրաղացպան քուրդ Սելիմի աղջիկ Ասյան իրենց կորցրած հորթը փնտրելիս բարձրացավ մարագի կտուրը հորթին հեռվից տեսնելու մտադրությամբ: Ինձ տեսնելով վախեցավ ու ներքև իջավ: Քիչ անց վերադարձավ մոր՝ Այշոյի հետ: Այշոն ինձ իսկույն ճանաչեց, շատ ափսոսաց մեր ընտանիքի ճակատագրի համար, ինձ տարավ իրենց տուն ու մշակեց վերքս: Քանի որ հային պատսպարելու համար նրանք մեծ ռիսկի էին դիմում, որոշեցին, որ ինձ պետք է հավատափոխ անեն, անունս դրեցին Շըքըր, եվ քանի որ Ասյան էր ինձ հայտնաբերել, որոշեցին, որ ես մեծանալուց հետո պետք է ամուսնանայի Ասյայի հետ: Իմ հանգիստ կյանքը երկար չտևեց:
Երբ ես դաշտում Սելիմի ոչխարներն էի արածացնում, հայտնվեց ասկերների խումբը, որը շրջակայքում շուրջկալ անցկացնելով, հավաքել էր մի քանի հայ որբ երեխա: Ինձ էլ նրանց հետ տարան կորդո, որտեղ մեզ բոլորիս պարանով միացրին, տարան մի փոսի մոտ և քուրդ լակոտներին իրավունք տվեցին մեզ վրա կրակելու հմտություն ձեռք բերել: Իմ երկու կողմի կանգնածներին սպանեցին, և քանի որ մենք իրար հետ կապված էինք, ես ել նրանց հետ ընկա փոսը: Մութն ընկնելուց հետո Սելիմի տղան, կարծելով որ ես սպանված եմ, եկավ որ ինձ հանի փոսից և «մարդավարի» թաղի: Երրորդ անգամ ես մահից խուսափեցի:
Սարսափներով լի իմ թափառական կյանքն ավարտվեց այն ժամանակ, երբ ռուսական զորքն ազատագրեց Մուշն ու շրջակա գյուղերը: 1916 թ. ապրիլին Մուշ քաղաքում հավաքված խասգյուղացիները որոշեցին զորքի հետևից վերադառնալ Խասգյուղ: Անսահման մեծ էր իմ ուրախությունը, երբ ես համագյուղացիներիս խմբի մեջ նկատեցի իմ հորեղբոր աղջիկներին՝ Եղսոյին և Անոյին իր տղաների՝ Թորգոմի և Խաչիկի հետ: Մենք ձեռնամուխ եղանք մեր ավերված օջախը վերականգնելուն: Ապագայի նկատմամբ հույսերով ապրում էինք, փորձելով ամեն կերպ մոռացության տալ կոտորածի հիշողությունները: Բայց ավաղ… 1916 թ. հուլիսին ստիպված եղանք նորից թողնել հայրենական օջախը, հարազատների գերեզմանները և ճամփա ընկնել դեպի Ղարս, Ղարաքիլիսա, դեպի անհայտություն:
Ես և իմ հրաշքով կենդանի մնացած հարազատները տանջալի մահից փրկվեցինք ռուսական զորքի շնորհիվ: Իմ հիշողության մեջ տպավորվել էր այն, որ ռուս զինվորները սկզբնական շրջանում չէին սպանում գերի ընկած թուրքերին, բայց հետո տեսնելով հայ կանանց ու երեխաների, ինչպես նաև գերի ընկած ռուս զինվորների այլանդակված դիակները, իրենք էլ սկսեցին անխնա ոչնչացնել գերի ընկած թուրք և քուրդ զինյալներին: Այո, ես փրկվեցի մահից, բայց առջևում ինձ սպասում էր գաղթականի զրկանքներով լի կյանքը, գոյատևումը որբանոցներում, սևագործ բանվորի ծանր աշխատանքը: Այդ ամենը ես հաղթահարեցի, քանզի անսահման մեծ էր իմ մեջ ապրելու, կայանալու և իմ հայրական կործանված օջախի ծուխը վերականգնելու ձգտումը: Եվ երբ ես սկսեցի այնքան վաստակել, որ կարող էի գոնե երկու հոգու ապրուստ ապահովել, ես 1926 թ. ամուսնացա ինձ պես գաղթական մի աղջկա՝ Վերգինեյի հետ: Մեր համատեղ կյանքում մենք ունեցանք 9 երեխա,- 6 տղա և 3 աղջիկ, ես տեսա 13 թոռի ծնունդ, որով իմ գերդաստանի անդամների թիվն անցավ 24-ից: Իմ հայրական օջախի 12 անդամների թիվը հաջողվեց կրկնապատկել, որով ես լուծեցի իմ անձնական «ՎՐԵԺ»-ը հայոց եղեռնի կազմակերպիչներից»:
ԹՈՒՐՔ ԱՍԿՅԱՐՆԵՐԸ ԽՈՒԺԵՑԻՆ ՄԵՐ ՏՈՒՆԸ, ԱՍԱՑԻՆ. «ԱՐԴԵՆ ԿՌԻՎ Է, ՄԵՐ ՍՈՒԼԹԱՆԸ ՀՐԱՄԱՅԵԼ Է, ՈՐ ՀԱՅԵՐԻՆ ՊԻՏԻ ՔՇԵՆՔ»
Ռեհան Մանուկի Մանուկյանի վկայությունը
1910 թ., Տարոն, Ուրացն գյուղ
Ռեհան Մանուկյանը ծնվել է Տարոնում 1910 թվականին: Նա պատմում է, որ իրենց տներից վտարել են հենց 1915-ի ապրիլի 24-ին, երկար ժամանակ քշել են, մինչև հասել են Վան, որտեղ մահացել են նրա տատն ու փոքր եղբայրը: Թուրքերը սպանել են նաև հորն ու մորը: Նա հրաշքով է փրկվել, և ի վերջո հայտնվել Թբիլիսիի մանկատանը:
Ես ծնվել եմ Տարոնում: Մեսրոպ Մաշտոցն էլ Տարոնից էր: Մեր գյուղում եկեղեցի կար և վանք կար` Ս. Աստվածածին անունով: Շատերը ուխտի էին գալիս Տարոն: Խութը մեր Տարոնին շատ մոտ էր: Հորս մերը խութեցի էր:
1915 թ. ապրիլի 24-ին դեռ արևը չծագած վեր էինք կացել, հայրս հանդ պիտի գնար, մայրս էլ հաց պիտի թխեր: Ես ունեի մի փոքր եղբայր: Մեկ էլ տեսանք, որ թուրք ասկյարները եկան` հրացանները ուսներին գցած, եկան, խուժեցին մեր տունը, ասացին. «Արդեն կռիվ է, մեր սուլթանը հրամայել է, որ հայերին պիտի քշենք»:
Տասնհինգ-քսան րոպե չանցած` մեզ տնից դուրս հանեցին: Մեր չորս կողմերը ասկյարներ էին, որոնք բղավում էին. «Շու՜տ արեք, շու՜տ արեք»: Էսպես մեզ գյուղից դուրս հանեցին: Տեսանք` մեր մոտիկ Խումբ գյուղի հայերին էլ են տեղահանել: Վանքի էս կողմից մենք էինք բարձրանում, վանքի մյուս կողմից էլ խմբեցիք էին բարձրանում: Մեզ բերին հասցրին Խութ: Արդեն ասի` իմ հոր մայրը խութեցի էր, էնտեղ էր ապրում: Խութի մեջ ապրողների կեսը հայ էր, կեսը` եզդի: Առաջ մեզ էին տեղահանել, հետո Խութի հայերին էլ տեղահանեցին: Խառնվանք իրար: Ասկյարները մեզ քշեցին ոչխարների հոտի պես: Մեզնից հետո սկսել էին մեր տները թալանել: Էսպես քայլելով, սոված, ծարավ, հոգնած, ուժասպառ հասանք Վան` Արտամետ: Էնտեղ մի քիչ հանգստացանք: Էնտեղ իմ տատն ու ախպերս մեռան: Հերս տարավ իր ձեռքովը թաղեց:
Վանից դուրս եկանք: Գիշերով էինք գնում, որ ապահով լինենք: Արդեն մութ էր: Մենք քայլում էինք, հասանք թուրքերի բինաներին, դրանց շները սկսեցին հաչալ: Թուրքերը եկան մեզ պաշարեցին, տղամարդկանց սկսեցին խուզարկել, զենքերը հավաքեցին, նրանց մի կողմ տարան` սպանեցին: Կանանց ու երեխաներին բերին իրենց մոտ, վրանների տակ: Բայց նրանք լսել էին, որ ռուսական զորքը գալիս է, եկան մերոնց ասին.
– Ով կուզի` տանենք ձեզ տանք ռսին:
Իմ մայրը ասաց.
– Դուք թուրք եք, դուք իմ զավակին սպանեցիք, ես ձեզ մոտ չեմ մնա, կերթամ ռսի մոտ:
Էդ թուրքերը մեզ գցեցին իրենց առաջները, բերին մի ձորի բերան, սկսեցին կրակել: Երբ մամայիս կրակեցին, ես լաց լինելով վրան ընկա, քիթս վիրավորվեց, ձեռքս կոտրվեց` կախվեց, ուշքս գնաց: Թուրքերը կարծեցին` ես էլ եմ մեռած, թողին ու գնացին: Ես մնացի դիակների վրա: Շուրջս լուռ էր: Ես ցավերի մեջ էի, քիթս տնքում էր, ձեռքս ևս: Աստղերը ելան: Հետո առավոտ եղավ: Արևը էլավ, էլ չգիտեմ ինչքան ժամանակ անցավ: Մեկ էլ իմ հորեղբոր կնոջ ախպերը, որը ինը-տասը տարեկան մի տղա էր, եկել, տեսել է, որ ես կենդանի եմ, մորս դիակի վրա եմ ելնում, նստում, քանի որ փոքր էի, չէի հասկանում, որ մայրս արդեն մեռած է: Էդ տղան ինձ առնում է, սկսում ենք քայլել: Մեր շրջապատը ողջ մարդ չկար, միայն դիակներ էին, թուրքերը սպանել, թողել, գնացել էին:
Մենք, երկու երեխա, ձեռք-ձեռքի բռնած գնում էինք, իրիկունը որ վրա էր գալիս, իրար գրկած քնում էինք: Ես վիրավոր եմ` քիթս ճեղքված, արյունը լերդացել, քարացել է, ձեռքիս ոսկորը կոտրված կախվել է, բայց մենք քայլում ենք սոված, ծարավ, գոնե մարդկային շունչ ենք ուզում հանդիպել: Մեկ էլ տեսանք` մի վրան: Էս տղան եզդիերեն խոսաց, նրանք հասկացան, որ թուրքերը մեզ վնասել են, մեղքացան, տարան իրենց վրանը, մի փոքր ուլ մորթեցին: Ութսուներեք տարի է անցել, բայց դեռ չեմ կարող մոռանալ, էդ ուլի կաշին քերթեցին, քաշեցին ձեռքիս ու քթիս: Էդ երեխուն ղրկեցին ջրի, ձեռքը տվին գյուգյումը, էն գնաց: Ես սկսա լացել, որ տեսա իմ նոր ախպերացուն եկավ, ես հանգստացա:
Եզդիները ասին. «Մնացեք մեզ մոտ մի շաբաթ. էդ վերքերը բուժենք, նոր` գնացեք», բայց մենք չմնացինք: Եզդիները մեզ հաց ու պանիրով բոխչա տվին, որ ճամփին ուտենք: Մենք եկանք հասանք ռուսների մոտ: Էնտեղ հորեղբորս կինը տեսավ մեզ, եկավ տարավ: Զինվորական գաթիլոկը ձեռքս տվեց, ասեց. «Դու վիրավոր ես, գնա՛, ռուսներից ճաշ ուզի»: Գնացի, բերի, կերանք:
Ռուսները ճամփա ելան դեպի Ռուսաստան, մենք էլ դրանց հետ սկսանք քայլել: Իմ մի կողմը հորեղբորս կինն էր, մյուս կողմս` էդ տղան: Էն կողմից երկու կին ասեցին հորեղբորս կնկան. «Էս վիրավոր աղջիկը տանես, ի՞նչ անես, բանի պետք չէ»:
Նա լսեց դրանց խոսքը, ինձ տվեց ռուս զինվորներին: Իմ ախպերացուն իմ մոտից լալով հեռացավ: Ռուսները ինձ տարան բրեզենտով փակված արաբաների մեջ դրեցին, որտեղ շատ ռուս վիրավոր զինվորներ կային: Դրանց հետ ես եկա Իգդիր:
Իգդիրում լիքը գաղթականներ էին, բոլորը գետնին նստած էին: Ռուս զինվորները եկան անունս, ազգանունս հարցրին, ես չգիտեի իմ անունը: Իմ լուրը տարածվել էր գաղթականների մեջ, որ Մանուկի աղջիկը վիրավոր ողջ է մնացել: Մեկ էլ մի աղջիկ եկավ, ինձ տեսավ, ասաց. «Ես սրան գիտեմ, Մանուկի աղջիկն է»: Իմ անունը գրել տվեց` «Ռեհան Մանուկի Մանուկյան»: Ես ընկա մարդու ձեռք: Ինձ բերին Երևան:
Մեր ընտանիքը եղել է շատվոր` պապս, հորեղբայրս, նրա կինը, հերս, մերս, փոքր ախպերս: Էս բոլորը մեռան թուրքի ձեռքից, միայն ես եմ մնացել կենդանի, էն էլ նապաստակի քթի պես ճեղքված քթով ու կոտրված ձեռքով: Տե՛ս, մատս չկա. կտրված է, համ էլ ամաչում եմ, որ քեզ հետ խոսամ, բայց ինչ արած, էս էլ իմ ճակատագիրն է:
Ինձ բերին, հասցրին Ղարաքիլիսայի որբանոցը: Տարիուկես մնացի որբանոցում, էնտեղ կոշիկ, շոր տվեցին: Հետո մեզ տեղափոխեցին Թիֆլիս, երբ ցարին գահընկեց արին: Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը դարձել էր մանկատուն: Բոլոր որբերին հավաքել էին էնտեղ: Միջանցքներն անգամ լիքն էին անտեր երեխաներով:
1918 թ. մեզ տարան Կարս: Ամերկոմը տեր կանգնեց որբերին, բերեց Կարս…
