Կրոնը ի սկզբանե մարդկային մտքի անդաստաններում տարատեսակ ու խիստ անհատական ազդեցություն է գործել: Մեր ժամանակներում նույնպես այդպես է: Կրոնական դաշտի մասնատված լինելը, ցավոք, նաև այս պատճառով է: Այսօր ամբողջ աշխարհում տարբեր կերպ են ընկալում ու հաղորդակցվում Աստծու հետ: Սակայն բոլորին միացնող մեկ երևույթ կա, դա աղոթքն է` աղոթք առ միակ Աստվածը:
Աղոթելը առանձնահատուկ ձիրք չէ, սակայն տարբեր մարդկանց աղոթքները տարբեր զորություն կարող են ունենալ, ընդ որում զորության չափը միշտ չէ, որ ուղիղ համեմատական կարող է լինել անհատի կոնկրետ որևէ կրոնի պատկանելիությանը կամ նրա կրթությանն ու դաստիարակությանը: Այն միայն ու միայն ուղիղ համեմատական է անհատի ունեցած ճշմարիտ հավատքի հետ: Իսկ թե որն է ճշմարիտ հավատքը` դրա պատասխանը տալիս է Տիեզերական եկեղեցին, որի կարևորագույն մաս է կազմում Հայ եկեղեցին ընդհանրապես` իր բոլոր նվիրապետական Աթոռներով:
Կրոնավորը զգում ու գիտակցում է իր աղոթքի զորության չափը, որը բոլորովին կապ չունի ժամանակակից գիտության կամ տեխնիկայի հետ: Ավելին, առանց թերագնահատելու գիտության ու տեխնիկայի դրական դերակատարումը ընդհանուր մարդկության զարգացման գործում, նշենք, որ առանց վերջիններիս «օգնության» ու միջամտության աղոթքը ավելի արդյունավետ է դարձնում աղոթողի զգացողությունն ու իմացությունը, աստվածճանաչողությունն ու ինքնաճանաչողությունը: Բացառված չէ, որ մարդը անգրագետ կամ կիսագրագետ լինի, բայց ունենա զորավոր աղոթք, սակայն բացառված է, որ մարդը հավատք չունենա, բայց ունենա զորավոր աղոթք: Թերևս այս է եղել պատճառը, որ Քրիստոսի հրաշափառ հարությունից հետո Նրա հետևորդների մեջ գտնվեցին այնպիսի մարդիկ, ովքեր իրենց մեջ կամք ու խիզախություն գտան հրաժարվելու աշխարհիկ կյանքից ու ապրել կուսական կյանքով, աղոթել` հնարավորինս առանց հաղորդակցվելու աշխարհի հետ: Նրանցից շատերն իրենց աղոթքների զորությամբ բժշկություններ ու հրաշագործություններ էին կատարում, այդպիսով իրենց կողքին հավատարիմ զինակից ունենալով նաև աշխարհիկ կյանքով ապրող բարեպաշտ մարդկանց: Այսպիսի լուսավոր անհատականություններն են հիմնել Հայաստանի սարերում գտնվող զորավոր վանքերն ու բնակվել այնտեղ:
Այսօր Հայ եկեղեցում փաստորեն դադարել է գործել վանականության ինստիտուտը, դրա պատճառների մասին ուսումնասիրություններն ու կարծիքները թողնելով ավելի հարմար առիթի, ես միայն համառոտ ակնարկ կատարեմ Հայ եկեղեցում երբևէ գործող վանականության անդրանիկ զավակի` կուսակրոնության մասին:
Տեսակետ կա, որ Հայ եկեղեցում կուսակրոնությունը առաջացել է կաթողիկոսական գահն ու եկեղեցապատկան անշարժ ու շարժական գույքը ժառանգաբար չփոխանցվելու համար, սակայն այս նյութական «չկամեցողությունը» միակ ու գլխավոր պատճառը չէ: Կուսակրոնությունը Հայ եկեղեցում գոյություն ունի, որովհետև մինչ օրս էլ կան մարդիկ, որոնք աղոթական կյանքին նվիրվելու համար, առանց պաշտոնի կամ նյութական շահի ակնկալման` պատրաստ են հրաժարվել սեփական ընտանիքը ունենալուց և անմնացորդ ծառայել հայ ազգին ու եկեղեցուն: Ես խոսում եմ այն կուսակրոնության մասին, որը ընդունել են Մեսրոպ Մաշտոցը, Հովհաննես Օձնեցին, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Ներսես Լամբրոնացին և բազմաթիվ այլ սուրբ ու սրբակենցաղ անհատականություններ, որոնք մարմնավոր ժառանգություն չթողնելով հանդերձ, իրենց թողած հոգևոր ժառանգությունով մինչ օրս էլ շատ ու շատ ողջ ու կենդանի մարդկանցից ավելի օգտակար են թե՛ ազգի պահպանման, թե՛ մեր հոգևոր ներդաշնակության համար:
Վանականությունը այսպիսով առաջացավ բնական ճանապարհով և բնական ճանապարհով էլ կուսակրոնությունը արմատավորվեց Հայ եկեղեցում, սակայն որքանո՞վ է բնական այսօրվա կուսակրոնությունը առանց վանականության: Այո Մայր Աթոռը վանք է և այլ վանքեր էլ շատ ունենք, իսկ վանականությու՞ն: Չունենք: Երիտասարդ հոգեշնորհ հայրերը բնական խոչնդոտների չափից շատ են հանդիպում, թեև ի պատիվ իրենց պետք է նշել, որ հիմնականում արժանապատվորեն կարողանում են հաղթահարել: Ասում եմ հիմնականում, որովհետև, ափսոսանքով պետք է նշեմ, որ որոշ կուսակրոններ սիրահարվելով կամ այլ երկրային պատճառներով փաստի առաջ կանգնեցին ու դրժեցին իրենց կուսակրոնության ուխտը և եթե այսօր Մայր Աթոռում գործեր, եթե կարելի է ասել, հոգևոր արդարադատությունը, ապա շատ կուսակրոնների անօրինական կապերը նույնպես բացահայտված կլինեին ու իրենց ճիշտ տեղում կլինեին և ոչ թե պաշտոններ կունենային ու օրինական ամուսնացած քահանաներին կհալածեին: Ինչևէ, դրա մասին ես դեռ ուրիշ անգամ ավելի մանրամասնորեն կխոսեմ: Գալով կրկին կուսակրոնության թեմային, եզրափակեմ, որ արդարացի կլինի, եթե կամ վանականությունը վերականգնվի, կամ կուսակրոնության անհրաժեշտությունը վերանայվի: Չնայած վերանայելու բան էլ չկա: Ուղղակի պետք է Հայ եկեղեցու պատմության մեջ երախտագիտությամբ արձանագրել կուսակրոնության կարևոր ու բացառիկ դերակատարման մասին և դադարեցնել կուսակրոնությունը թեմակալ առաջնորդների կամ կաթողիկոսների համար իբրև նախապայման լինելը, քանի դեռ կուսակրոնությունը հասարակական ախտ չի դարձել: Իբրև թեմակալ առաջնորդ կամ կաթողիկոս օրինական ամուսնացած հոգևորականը շատ ավելի արդյունավետ ու արդարամիտ կարող է լինել:
