Վազգեն Առաջինի հրաշալի «Մաքսանենգությունը»

Բոլոր նրանք, ովքեր Էջմիածին այցելելիս եղել են Նոր վեհարանում և բախտ են ունեցել ծանոթանալու երկրորդ հարկում ցուցադրվող արվեստի և պատմության բարձրարժեք ցուցանմուշներին, երբեք չեն կարող մոռանալ այն, ինչ տեսել են այդ սրահներում: Բայց կա մի բան, որի տպավորությունը դժվար է նկարագրել բառերով: Ձեր առաջ բացվում են պատի մեջ տեղադրված չհրկիզվող պահարանի դռնակները, իսկ նրանց ետևում ոսկեձուլ ու ադամանդակուռ սալիկներն են, որոնց վրա պատկերված են հայոց այբուբենը և սրբազան խաչը: Մինչ դուք կլնված դիտում եք այդ ձեռակերտ հրաշքը, ուղեկցող հոգևորականը տեղեկացնում է, որ «Հայոց Այբուբեն» և «Ոսկե Խաչ» աշխատանքները պատրաստվել են Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինի նախաձեռնությամբ ու պատվերով: Սակայն այս ժլատ խոսքերի ետևում զարմանալի մի պատմություն է թաքնված, որը ցանկանում ենք շարադրել ստորև:

Դա 1976 թվականին էր: Սովորական օր էր Մայր Աթոռում: Ինչպես միշտ, վանքի տարածքը լի էր ուխտավորներով ու զբոսաշրջիկներով: Նրանցից շատերն էին ցանկանում տեսնել վեհափառին ու համբուրել նրա աջը: Այդ մարդկանց թվում էր նաև ոչնչով աչքի չընկնող մի կին:

Բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը ժամանակին առիթ է ունեցել անձամբ կաթողիկոսից լսել հիշարժան օրվա պատմությունը: «Մի անգամ,- ասել էր Վազգեն Առաջինը,- վեհարան եկավ տարեց մի կին: Պատմեց, որ գաղթի տարիներին թողել էր հայրենի տունը և ոտքով, բազում զրկանքներ կրելով, հասել էր Արաքսի մյուս ափը: 50-60 տարի պահել էր իր միակ հարստությունը` գերդաստանից ժառանգություն մնացած ոսկիները, և այժմ` կյանքի մայրամուտին ցանկանում էր դրանք հանձնել եկեղեցուն: Հետո կինը զգեստի տակից հանեց թաշկինակի մեջ փաթաթած թանկարժեք իրերը` ոսկեդրամներ, մատանիներ, շղթաներ, գրպանի ժամացույց և այդ ամենը լցրեց սեղանին: Ես շատ հուզվեցի նրա արաքից: Շնորհակալությամբ ընդունեցի նվիրատվությունը, բայց չգիտեի, թե ինչպես պիտի տնօրինեմ դրանք: Տեղյակ էի, որ վանքի գանձատանը ևս կային համանման իրեր: Ու հենց այդ ժամանակ միտք հղացա հավաքել նվիրաբերված բոլոր ոսկեղենը և դրանցից ձուլել հայկական տառերը: Խորհրդանշական է, այնպես չէ՞»:

Անշուշտ, գաղափարը ոչ միայն խորհրդանշական էր, այլև բացառիկ: Կաթողիկոսի մտահղացման մասին լուրը կայծակի արագությամբ տարածվեց ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ երկրի սահմաններից դուրս: Մարդիկ Էջմիածին էին բերում իրենց զարդերն ու նվիրաբերում այդ նպատակի համար: Հատկապես ակտիվ էին սփյուռքահայերը: Այդպես հավաքվեց շուրջ 23 կիլոգրամ ոսկի:

Սակայն, ինչպես հայտնի է, ոչ մի լավ բան հեշտությամբ չի տրվում: Այս պարագայում` հատկապես: Ցանկության իրագործումն իր հետ բազմաթիվ ենթադրելի ու չենթադրված դժվարություններ էր բերելու: Նախկինում երբևէ նման կարգի աշխատանք չէր արվել և դեռ հայտնի չէր, թե ինչպիսի տեսք կունենար այն: Իսկ դա իր հերթին ծնում էր մտահոգություններից առաջինը` ու՞մ վստահել այբուբենը պատրաստելու գործը:

Այս հարցում, ինչպես ժամանակն ու արդյունքները պիտի ցույց տային, կաթողիկոսն անթերի ընտրություն կատարեց: Հայտնի ճարտարապետ Բաղդասար Արզումանյանը, ով անուրանալի վաստակ ունի հայկական ճարտարապետական հուշարձանների վերականգման ու պահպանման գործում, մեծ անակնկալ ապրեց, երբ մի օր նրան հրավիրեցին վեհարան, և Վազգեն Առաջինը նրան առաջարկեց ձեռնարկել «Հայոց այբուբենի» պատրաստում: «Վեհափառ տեր, ախր ես ոսկերիչ չեմ, ես քարի մարդ եմ»,- տարակուսած պատճառաբանեց ճարտարապետը: Սակայն կաթողիկոսը հրաշալի գիտեր, թե ում և ինչ էր հանձնարարում: Ճարտարապետը պիտի ներկայացներ տառերի ոճային էսքիզները` հավատարիմ մնալով հայ զարդագրության դարավոր ավանդույթներին ու միջնադարյան ծաղկողների կողմից կիրառված գեղարվեստական լուծումներին: Իսկ Արզումանյանին ընկերակցելու և նրա պատկերներին կյանք էր տալու  հայտնի ոսկերիչ ԺիրայրՉուլոյանը, ով գեղարվեստական կոմբինատի գլխավոր նկարիչն էր:

Պատմում են, որ նրանք աշխատում էին կիրակի օրերին, հենց վեհարանում: Այբուբենի յուրաքանչյուր տառի էսքիզը պիտի հաստատվեր կաթողիկոսի կողմից: Տառերն ունեին 15 սանտիմետր երկարություն և տեղադրված էին 80 x 130 չափերով օնիքսե տախտակի վրա: Վեհափառի գիտական քարտուղար ու թարգմանիչ Պարգև Շահբազյանն իր հուշերում պատմում է. «Երբ տառերի էսքիզները պատրաստ էին, վեհափառը կանչել է ոսկերչին, տվել ձուլած ոսկին և ասել` նույնությամբ պատրաստեք»:

Այբուբենի ստեղծման աշխատանքներն այնպիսի հաջող ընթացք ստացան, որ դրանից ոգևորված կաթողիկոսն այս անգամ ձեռնամուխ եղավ հաջորդ գաղափարին` ոսկուց և ադամաններից պատրաստել սրբազան խաչը: Շուտով նաև հայտնի դարձավ, որ Մարսելում բնակվող մի ֆրանսահայ մեծահարուստի ընտանիք պատրաստվում է իր վրա վերցնել ողջ ծախսը` այսինքն տրամադրել անհրաժեշտ քանակությամբ ոսկին: Նման խոշոր նվիրատվությունը կարող էր էապես հեշտացնել գաղափարի իրագործումը: Սակայն ստցվեց ճիշտ հակառակը:

Խորհրդային երկրում, որտեղ քարոզվում էր աթեիզմը, կաթողիկոսի նախաձեռնությունը չէր կարող հիացմունք առաջացնել: Մյուս կողմից իշխանություններն անընդունելի և նույնիսկ վիրավորական պիտի համարեին այն փաստը, որ ԽՍՀՄ-ում ինչ-որ բան իրագործելու եկեղեցին պատրաստվում է օգտվել կապիտալիստների նվիրատվություններից: Իսկ այսպիսի հակադարձությունը կարող էր լուրջ հետևանքներ ունենալ ոչ միայն ծրագրի իրագործման, այլև ընդհանրապես պետություն-եկեղեցի հարաբերությունների վրա: Անհրաժեշտ էր գտնել այնպիսի մի լուծում, որը թույլ կտար ոչ միայն գործը հասցնել իր ավարտին, այլև խուսափել ամեն կարգի անախորժություններից:

Եվ հնարամիտ ելքը գտնվեց: Կողմերը փոխադարձ համաձայնության եկան, ինչից հետո Ֆրանսիայում ոսկու ձուլակտորը բաժանվեց բազմաթիվ փոքր կտորների, դրանցից զանազան զարդեր պատրաստվեցին և բաժանվեցին այն բոլոր զբոսաշրջիկներին, ովքեր պատրաստվում էին Հայաստան մեկնել: Մարդիկ գալիս էին իրենց հայրենիքը, այցելում էին Մայր Աթոռ և այնտեղ էին թողնում նախապես ստացած թևնոցները, մատանիներն ու շղթաները: Ըստ տեղեկությունների,՝ ֆրանսահայ վանեցինեի նվիրաբերած ոսկին Էջմիածին տեղափոխվեց ավելի քան 70 զբոսաշրջիկների օգնությամբ: Խաչի պատրաստման համար անհրաժեշտ եղավ մոտ 20 կիլոգրամ ոսկի և շուրջ 200 թանկարժեք քար: Դա 1979 թվականին էր:

Աշխատանքներն արդեն մոտենում էին իրենց ավարտին, երբ Հայաստանի Պետական անվտանգության կոմիտեի ղեկավարին զեկուցեցին Էջմիածնում նկատվող տարօրինակ ակտիվության մասին: Չեկիստներն արձանագրել էին ոչ միայն օտարերկրյա զբոսաշրջիկների տարօրինակ ու «առատաձեռն» վարքը, այլև տեղյակ էին ոսկերիչների հետ հոգևորականների բազմաթիվ հանդիպումների մասին: Իսկ Արզումանյանի ու Չուլոյանի պարբերական այցերը Մայր Աթոռ նոր երանգ էին հաղորդում կասկածներին: Ձեռքի տակ եղած տեղեկությունները հենց սկզբից նրանց հիմք տվեցին ենթադրելու, որ ինչ-որ բան «մաքուր» չէ և եկեղեցականները զբաղվում են թանկարժեք մետաղների ու քարերի մաքսանենգությամբ: Ահազանգը ստուգելու համար Էջմիածին մեկնեցին ՊԱԿ-ի մի քանի աշխատակիցներ: Այն, ինչ նրանք պարզեցին տեղում, գերազանցեց բոլոր սպասելիքները:

Գաղտնիքը բացահայտված էր: Եկեղեցու և հատկապես Վազգեն վեհափառի գլխին ամպեր էին կուտակում: Սակայն ո՞րն էր լինելու իրավապահների և իշխանությունների հաջորդ քայլը: Նրանցից ո՞վ կհամարձակվեր որևէ մեղադրանք ներկայացնել Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին: Ու մինչ վերևներում մտմտում էին ձեռնարկվելիք քայլերի մասին, հենց Մայր Աթոռում գտնվեց փակուղուց դուրս գալու ամենահնարամիտ տարբերակը: Վազգեն Առաջինն ասաց, որ որոշում է կայացվել ոսկուց պատրաստել նաև Հայկական ԽՍՀ պետական զինանշանը: Առաջարկը իշխանությունների սրտով էր: Բոլորը թեթևացած շունչ քաշեցին: 1982-ին եռյակը լրացրեց «Հայաստանի գերբը»: «Թող սա լինեն իմ նվերը հայ ժողովրդին»,- հետագայում պիտի ասեր Վազգեն վեհափառը:

Եկար ժամանակ այդ չհրկիզվող պահարանի բանալիները գտնվում էին միայն կաթողիկոսի մոտ: Պատվավոր հյուրերի առաջ նա անձամբ էր բացում գանձարանի դռնակը և հպարտությամբ ցուցադրում արվեստի երեք կատարյալ ստեղծագործությունները: Հասարակ մահկանացուների առաջ այդ դռները մնում էին փակ ոչ թե կաթողիկոսի, այլ իշխանությունների պահանջով: Միայն 1991 թվականից հետո մարդիկ կարողացան տեսնել ու գնահատել եկեղեցու ամենաթանկ գաղտնիներից մեկը:

«Ի՞նչ արժեն այդ երեք սալիկները»,- պիտի հարցնեն ոմանք: Մի քանի տասնյակ կիլոգրամ ոսկի, ադամանդակուռ, բազմաթիվ թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք քարեր, գերազանց գեղարվեստական աշխատանք: Գլուխգործոց:

Հետաքրքրասերներին հիասթափություն է սպասվում: Ոչ ոք չի փորձել հաշվել այդ գանձերի արժեը: Քանի որ դրանք անգին են: Քանի որ դրանք մեր ժողովրդի մշակութային ու հոգևոր գանձարանի անբաժանելի մասն են, իսկ այդ հարստությունը գնապիտակ ունենալ չի կարող:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ