«Ժամանակին Կարլ Մարքսը գրել է` մի ուրվական է շրջում Եվրոպայում` կոմունիզմի ուրվականը: Այսօր մի ուրվական է շրջում Եվրոպայում` իսլամի ուրվականը»,- ասում է չեխաբնակ գեղանկարիչ ԱՇՈՏ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆԸ:
Մեր զրույցը գեղանկարչի հետ Եվրոպայի տեսլականի, կասկածելի ու իրական արժեքների, Հայոց ցեղասպանության, Հայաստանի ներքին ու արտաքին խնդիրների, հին ու նոր Թուրքիայի մասին է:
Աշոտ Առաքելյանը Հայաստանի, Արցախի և Չեխիայի նկարիչների միությունների անդամ է: Ծնունդով արցախցի նկարիչը հայրենի բնօրրանում զոհված ազատամարտիկների համար կառուցել է հուշակոթող և հովանավորում է մի խումբ աշակերտների:
Նա երկար տարիներ դասախոսել է Երևանի մանկավարժական համալսարանում, այժմ պատմության ամբիոնի պատվավոր անդամ է:
-Մենք, մի կողմից, նայում ենք Եվրոպային, մյուս կողմից` պաշտպանվում եվրոպական բարքերից` պահպանելու համար մեր ազգային դիմագիծը: Եվրոպայի համար որքա՞ն են կարևոր մեր հայացքներն ու ազատութունը:
-Մեզ թվում է, թե Եվրոպայի, աշխարհի ուշադրության կենտրոնում հայ ժողովուրդն է: Եվ ասեմ, Հայաստանը բացարձակապես ոչ մի արժեք չի ներկայացնում Եվրոպայի համար, անգամ հազվադեպ է լինում, որ ապրիլի 24-ին մամուլում որևէ կերպ հիշատակվի եղեռնի մասին:
Եվրոպացուն ինչքան էլ սիրաշահես, նա թուրքերին է պաշտպանելու, դեռ կասկածելու է, թե ինչո՞ւ են հայերը այսպես վերաբերվում իրեն, ի՞նչ հետին միտք ունեն: Եվրոպան այսօր իր կամքն է ուզում թելադրել աշխարհին: Խոսելով Եվրոպայի ապագայի մասին, նախ ասեմ, որ մուսուլմանները կամաց-կամաց գրավում են Եվրոպան: Ըստ չեխական վիճակագրության` 2500-ականներին մահանալու է վերջին չեխը կամ չեխուհին: Այսինքն, Եվրոպայի 450-500 միլիոն բնակչությունից եթե մնա 100 միլիոնը, ուրախ պետք է լինեն: Իսկ մուսուլմանները 2500-ականներին լինելու են 8-12 միլիարդ:
Այսօր 10 միլիոն բնակչություն ունեցող Հոլանդիայում ապրում է 1 միլիոն մուսուլման: Այդ 1 միլիոնը ծննդաբերում է երեխաների 30 տոկոսը, 50 տարի հետո նրանք 9 միլիոնի կեսն են լինելու և կամաց-կամաց քաղաքական ընտրություններում մեծամասնություն են կազմելու:
ԱՄՆ-ում մոտ 50 տարի առաջ կար 4-5 միլիոն մուսուլման, այսօր կա 50-55 միլիոն: Եվրոպան ծերանում է, բնակչության միջին տարիքը 40-44 տարեկանն է, ասիական երկրներում` 22, 26, 28:
Մեկ այլ վիճակագրություն. եվրոպական երկրներում ամուսնության և այլ պատճառներով տարեկան 30 հազար քրիստոնյա ընդունում է մուսուլմանություն (կրոնափոխության դեպքերը ամենաքիչը Գերմանիայում են):
-Ինչո՞վ եք բացատրում ստեղծված իրավիճակը:
-Մուսուլմանական երկրներում «դեմոկրատիա» հասկացությունն այլ է. նրանց դեմոկրատիան ուժն է: Բրյուսելը, եվրոպական դեմոկրատիա ասվածը ամեն ինչ թույլ է տալիս, աստիճանաբար կորցնելով իր դեմքը: Եվրոպական քաղաքներում վերջին 50 տարում մոտ 2000 մզկիթ է կառուցվել: Ես իմ ելույթներում ասել եմ, որ Եվրոպան այսօր երրորդ երկրի քաղաքացիներին, տնտեսական և քաղաքական պայմաններից ելնելով, թույլ է տալիս, որ ժամանակավոր կամ մշտական բնակություն հաստատեն, բայց եկողները չարաշահում են իրավունքները, ստեղծում են պետություն պետության մեջ, հետագայում ոտքի են կանգնում, ասում են` սա մեր հողն է:
Այնպես, ինչպես Բյուզանդիան գրավեցին, Հայաստանը, Կոսովոն, Կիպրոսը, Ֆրանսիայի հարավն են ուզում վերցնել` Մարսել կենտրոնով:
Մեկ այլ խնդիր. եթե Թուրքիան ընդունվի Եվրամիություն, իր 70 մլն բնակչությամբ այնքան գումար է վերցնելու, որ մեծ հարված է հասցնելու Եվրամիության ֆոնդին: Ճգնաժամը, որից Եվրոպան կարողացավ մի կերպ դուրս գալ, իրականում ոչ թե ճգնաժամ էր, այլ Եվրոպայի քայքայման սկիզբը: Անեկդոտ կա, հարցնում են` ի՞նչ է հումանիտար օգնությունը, ասում են` դա այն է, երբ Եվրամիության աղքատներից վերցնում են, տալիս Ասիայի հարուստներին: Եվ ի՞նչ են անում այդ գումարները. զենք են գնում, եվրոպացու դեմ են ուղղում: Էլ չասենք, որ Եվրոպան այսօր հեղեղված է ասիական ապրանքներով: Մի արաբ գովում էր Աբուդաբին, Դուբայը, ասացի, գիտե՞ք, որ այդ բոլորը եվրոպացու ձեռքի գործն են, դուք ոչինչ չէիք կարող անել: ՈՒ երբ մուսուլմանները ոտքի կանգնեն, արդեն այլ նպատակ ունեն` աշխարհի իսլամացում:
Երրորդ համաշխարհային պատերազմը, կարծում եմ, կլինի 40-50 տարվա մեջ: Առաջին հերթին դա պայքար է լինելու մուսուլմանների դեմ, օտարերկրացիներին պիտի քշեն Եվրոպայից:
Երկրորդ համաշխարհայինը սկսվեց հրեաների դեմ, ոչ թե որովհետև նրանք հրեա էին, այլ որովհետև համաշխարհային կապիտալի կեսը հրեաների ձեռքին էր, Գերմանիայում հրեաներն էին թելադրում ամեն ինչ: Ատելությունը տնտեսական հողի վրա առաջացավ, և կազմակերպեցին այդ ջարդը:
-Աշխարհն այսպես թե այնպես պատերազմի մեջ է: Եվրոպացի դիվանագետների համար գաղտնիք չէ այն, ինչ ասում եք, ինչո՞ւ են թողնում, որ խնդիրը հասնի վերջնակետին` հանգեցնելով պայթյունի:
-Արթուր Մեսչյանի երգի բառերով ասեմ. «Զարմանում եմ, որ էլ չեմ զարմանում ոչ մի բանից»: Ես չեմ հասկանում իրենց հոգեբանությունը, լավ գիտեն, խոսում են այս ամենի մասին և անում հակառակը: Ես ասել եմ, որ եվրոպացուն թշնամի պետք չէ, իրենք ընկնում են իրենց իսկ սահմանած օրենքների ձեռքը: Վիեննայում մի ավստրիացի բողոքում է, որ իր հարևանը օրական մի քանի անգամ նամազ է անում, խանգարում է իր հանգիստը: Արդյունքում ավստրիացուն են տուգանում` մարդու իրավունքները խախտելու համար:
-Ասում էիք, որ Եվրոպան ծերանում է, մուսուլմանները տարածվում են աշխարհով մեկ: Բայց եվրոպացու արժեհամակարգը, կրոնական հայացքներն այլ են: Քրիստոնյան մեղք չունի, որ 10 կին և բազում երեխաներ չունի:
-Կրոնը խանգարում է պատմության հասարակական առաջընթացին: Կրոնը ոչինչ չի տալիս աշխարհին: Ոստիկանին մենք քննադատում ենք, բայց նա էլի ծառայում է ժողովրդին: Հայկական թագավորությունը կործանեցին մեր հոգևոր իշխանությունները: Տատս ասում էր. «Իրենց Աստծու տեղ են դնում, վանքի հավերն են ուտում»:
Արցախյան պատերազմը վերցնենք. եկեղեցին ե՞րբ կանգնեց ժողովրդի կողքին: Մշտապես հանդարտության կոչ են անում, երբ պետությունը որոշում է ընդունում, նոր պետության կողմից ձայն են տալիս: Եթե մենք արցախյան պատերազմում մեր հույսը դնեինք Եվրոպայի արդարության վրա, այսօր Արցախը կլիներ ադրբեջանցիների ձեռքին: Եղել են հոգևորականներ, որ մասնակցել են պատերազմին, բայց դա իրենց որոշումն է եղել, ոչ թե եկեղեցու:
-Որո՞նք են հայաստանյան անցուդարձի այն բացթողումները, որ տարիների հետ մնում են նույնը, չեն լրացվում, չեն փոփոխվում: Սովորություն, դիմագիծ, որ հիասթափեցնում են:
-30-ից ավելի երկրներում եմ եղել, Շիրազի ասածի պես` «Որդուս փշոտ թոթովանքը օտար վարդի հետ չեմ փոխի»: Ես Չեխիայից ավտոմեքենայով եմ եկել, անցել եմ Թուրքիայով: Թուրքին չեմ հարգում, բայց խոնարհ, լավ վերաբերմունք ունի, մեզանում և՛ խոսելու ձևը, և՛ վերաբերմունքը հիասթափեցնում են:
-Հայաստան աշխարհն ինչպե՞ս է ընկալում Եվրոպան` իր քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական ներքին խնդիրներով:
-Հայաստանի ներքին քաղաքականությունը մեծ տերություններին չի հետաքրքրում, նրանց առաջին հերթին հետաքրքրում է տնտեսական ու քաղաքական շահը, մեկ էլ` պետական ղեկավարները ենթակա՞ են իրենց, թե՞ ոչ: Եթե տեսնում են` իրենց համաձայն գնում են, ասում են` ինչ ուզում եք արեք:
-Պիտի անկախ լինենք, պիտի հույսը չդնենք օտարի վրա, պիտի շարժվենք համաձայն զորեղ պետությունների: Այս հակասություններից ինչպե՞ս գլուխ հանել:
-Փոքր ժողովուրդը պետք է զորեղ ընկեր ունենա, բայց նախ օգտագործի իր ուժը: Չպետք է չարաշահի ընկերոջ իրավունքը և ասի` իմ հարցերը դուք լուծեք: Ասում են` իմ թշնամու թշնամին իմ բարեկամն է: Օրինակ` ռուսը ոչ մեր թշնամին է, ոչ բարեկամը: Քաղաքական շահերը համընկնում են, դարձել ենք բարեկամ: Սա իմ անձնական կարծիքն է: Իսկ եվրոպացու վրա ընդհանրապես չպետք է հույս դնել:
-ՈՒժ ունե՞նք` ինքներս մեր հարցերը լուծելու:
-Մեր ժողովուրդը պասիվ է, ընդդիմության մեր առաջնորդները չունեն միասնականություն, որ դառնան քաղաքական մեկ ուժ: Ժողովուրդը, երբ տեսնում է ընդդիմություն չկա, հուսահատվում է, կոտրվում է կամքը: Ժողովուրդը նման է ծաղկի, որ կարիք ունի գուրգուրանքի: Մեր պետությունը դա անում է ոչ բավարար ձևով: Ժողովուրդը հուսահատվել է: Այնպիսի կարիքի մեջ է, որ ուղղակի ցավ ես զգում:
-Ո՞րն է մեր առավելությունը` դարավոր մշակո՞ւյթը:
-Մ.թ.ա. 54-ին Արտաշատում Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիներն» էին ցուցադրում, ասիացի բարբարոսները մտածում էին` հայերը էս ի՞նչ են անում, չէին հասկանում` ինչ է թատրոնը: Մշակույթի, գիտության մեջ առաջնակարգ տեղ ենք գրավել, բայց քաղաքական դաշտում միշտ պարտություն ենք կրել: Դեռ լավ է, որ օրհասական պահերին միշտ ունեցել ենք այնպիսի զորավարներ, որ կարողացել են պահել ազգը: Այսօրվա իրականության մեջ, եթե ուզում ես քեզ ընդունեն, ուժ պետք է ունենաս, ուժ և հարստություն: Երբ մի հարևանդ զորեղ է, տեսնելիս, ուզես-չուզես, բարևում ես, մի հարևանդ, որ ավելի խելացի է, բայց թույլ, կուզես` կբարևես, կուզես` կհարվածես: Մենք այդ վիճակում ենք: Այսօր ո՞ր երկրներն են առաջնակարգ տեղում, ռազմական և տնտեսական հզոր երկրներն են հարցեր լուծում աշխարհում: Իսկ մշակույթը ուղղակի պատիվ է բերում տվյալ ազգին, դրանով քաղաքական հարց չես լուծի: Այսօր ուրախ եմ, որ ունենք շատ թե քիչ ուժեղ բանակ:
-Երևանում Ձեր ցուցահանդեսի բացման օրը Ժաննա դ’ Արկի խոսքը հիշեցրիք. «Եթե հոգնել եք, դադար առեք, բայց մի լքեք, մի թողեք մարտադաշտը»:
-Ժողովուրդը լռում է և ամեն ինչ տանում: Սրա մասին է խոսքը:
Կանտը իր 4-րդ հատորում գրել է` հայերն առևտուր են անում Կալկաթայից մինչև Կալիֆոռնիա և այդ ճանապարհին քաղաքակրթում են հետամնաց ժողովուրդներին, այդ թվում` թուրքերին: Այսօրվա իրականության մեջ չափ ու սահման չկա, մեկ անձնավորությունը վերցնում է 20-50 կազմակերպություն, դա էլ քիչ է, ուզում է` բոլորն իրենով անի և գիշերը քնում է առանց ազգի մասին մտածելու: Դա է ցավը: Այդքան գովազդում են` Հայաստան, Հայաստան.. Չեխիայում տարեկան մեկ լուր են տալիս հայերի մասին, այն էլ որևէ օրենքով գողի մասին, որ ձերբակալել են Չեխիայում, ստվերային մի հանցագործության մասին, տպավորություն է ստեղծվում, որ հայերը մաֆիոզ են:
-Կողմնապահ վերաբերմունք է: Չեմ կարծում, թե հիշատակելու արժանի ոչինչ չունենք, սկսած շախմատի աշխարհի առաջնությունից:
-Չեխի հոգը չէ, որ մտածի` ինչ լավ բան գրի հայերի մասին: Մեր պատմաբանները թույլ են, հոդվածներ չեն գրում:
Բժշկության մասին ասեմ: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ անգամ գերմանացի բժիշկը գերիներին անվճար բուժում էր, հիմա էստեղ, եթե մեռնես էլ, մինչև գումարը չվճարես, չեն բուժում:
-Որքան գիտեմ` Եվրոպայում ավելի թանկ արժե բժշկությունը:
-Չեխիայում, օրինակ, ամսական մուծում եմ 60 դոլար, բոլոր դեղերը, վիրահատությունները անվճար են: Բնակչության 90 տոկոսը բժշկական ապահովագրություն ունի:
-Դուք Չեխիայում հանդես եք գալիս հրապարակախոսական գործունեությամբ, տպագրում եք հոդվածներ, ելույթ եք ունենում հեռուստատեսությամբ` արծարծելով հատկապես ցեղասպանությանը վերաբերող խնդիրներ: Ի՞նչ է փոխվում դրանից:
-Մեկ-երկու հոդվածով չի փոխվի, այնքան պետք է ասես, թմբկահարես, որ լսեն: Թումանյանը Իսահակյանին գրած նամակում ասում է` ոչ ոք մեր տունն այնքան չքանդեց, ինչքան մենք` և՛ դրսից, և՛ ներսից: Կարապետ Սիտալն ասել է` եթե ցանկապատը բաց թողնես, էշերը կգան, կտրորեն, կգնան:
-Թուրք գրող Շաֆաքն իր գրքում նշում է, որ հայերը սիրում են խղճալ իրենք իրենց: Ի՞նչ կասեք այս մասին:
-Ճիշտ է ասել, մենք մեզ երբեմն խղճում ենք: Չպետք է լաց լինել: Իհարկե, պետք է հիշել Ցեղասպանությունը, բայց դրոշակ չդարձնել, պետք եղած դեպքում բռունցք դառնալ, պահանջատեր լինել:
-Վերափոխված Թուրքիային հավատո՞ւմ եք:
-Տատս ասում էր` թուրքն այնպիսի քաղաքականություն ունի, եթե ուժը չի պատում, ոտքդ է համբուրում, հասավ ծնկիդ, ծունկդ է համբուրում, ձեռքիդ հասավ` ձեռքդ, ուսիդ` ուսդ, բայց որ հասավ բկիդ, խեղդելու է քեզ: Թուրքերն այսօր քաղաքակիրթ են, այնքան սիրալիր են վերաբերվում, որ հիանում ես, ո՛չ չեխը կարող է այդպես անել, ո՛չ ֆրանսիացին, ո՛չ ուրիշ մի ազգ: Բայց նա իր ներքին պլանն ունի: «Սուլթանը փոխվեց, հո նրա պլանը չփոխվե՞ց»:
-Ցեղասպանության ընդունման ի՞նչ ուղիներ եք տեսնում: Ամեն տարի պիտի սպասենք, տեսնենք` օգտագործելո՞ւ է ԱՄՆ-ի նախագահը «ցեղասպանություն» եզրույթը, թե՞ ոչ:
-Համարյա բոլոր ամերիկյան նախագահները մինչև նախագահ դառնալը «ցեղասպանություն» բառն օգտագործում են, հենց դառնում են նախագահ, մոռանում են դրա մասին, որովհետև նրանք էլ ղեկավարվում են:
Որպեսզի հասնենք մեր նպատակին, պետք է ուժ ունենանք և հարստանանք: Չգիտեմ ով էր ասել` հրեաների նման հարստացեք, նոր ձեր ցեղասպանության հարցը լուծեք:
Թուրքիան ռազմական հզոր երկիր է, բայց դա չպետք է ընկճի հայ ժողովրդին: Պետք է ակտիվ պայքարել: Պաղեստինի ժողովուրդն այդպես է անում, 40 տարի է` կռվում է, 40 տարի էլ կկռվի, դադար չի տալիս, ժողովրդին հո չե՞ս ոչնչացնի: Քաղաքականությունը խորամանկություն է: Մեր հիմնական բարեկամը պետք է լինի Ռուսաստանը, բայց լավ հարաբերություն պետք է պահպանել նաև Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի հետ:
Այսօր համաշխարհային կապիտալի կեսը մեկ երկրի` ԱՄՆ-ի ձեռքում է, այդ կապիտալի կեսի կեսը հրեաների ձեռքում է, հայ ժողովուրդը մոռանում է սրա մասին, երբեմն անտեղի քննադատում է հրեաներին, մոռանալով, որ Ցեղասպանության ճանաչման հարցը լուծելու են նաև հրեաները և Ամերիկան: Նրանք են այսօր իրենց կամքը թելադրում աշխարհին: Թշնամի ձեռք բերելով արդյունքի չես հասնի:
Հրեաները հայ ժողովրդի բարեկամը չեն, ոչ էլ թշնամին են: Երբեմն ասում են` ցեղասպանությունը հրեաներն են կազմակերպել դեռ 2000 տարի առաջ, որն ի կատար է ածել Թուրքիան: Մատնանշում են, որ Քեմալ Աթաթուրքը հրեա է: Ի՞նչ կապ ունի, Ֆրանսիան հայ նախարարներ է ունեցել, բայց Ֆրանսիայի շահն են պաշտպանել: Հայոց ցեղասպանությունը մեկ մարդ չի կազմակերպել: Թուրքական կառավարությունն այդ ծրագիրն իրագործելու համար ոտքի հանեց ամբողջ թուրք ժողովրդին, բանտից ազատված ոճրագործներին, քրդերին, լազերին, չեչեններին, լվերին` մարդաչափ, արյուն ծծող լվերին էլ ոտքի հանեց, այլապես անհնար էր մի ամբողջ ժողովրդի կոտորել: Զարմանում եմ, երբ ասում են` թուրք ժողովուրդն ի՞նչ մեղք ունի: Ցեղասպանությանը մասնակցել է ամբողջ թուրք ժողովուրդը, 2-3 տոկոս են այն մարդիկ, որ մի 10 երեխայի են փրկել, բարեկամ են եղել: Գուցե մի 5000 երեխայի են փրկել, այդ դեպքերը դրոշակ չպետք է դարձնել:
-Հայ-թուրքական լավ հարաբերություններն այսօր կամ երբևէ հնարավոր համարո՞ւմ եք:
-Ես չեմ ասում` պետք է մշտական թշնամություն լինի: Երբ ճանաչեն մեր իրավունքները, նյութական վնասները փոխհատուցեն, վերադարձնեն հողային տարածքները, եթե ոչ լրիվ, գոնե որոշակի մասը, երբ ներողություն խնդրեն, եթե ոչ բարեկամներ, լավ հարևաններ կլինենք: Բայց այսօրվա իրականության մեջ եթե դռները բացենք, թուրք գործարարները Հայաստանն աքցանի մեջ կվերցնեն:
-Ի՞նչ կասեք երևանյան իրադարձությունների մասին, քաղաքը փոխվում է ներսից ու դրսից: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ փոփոխությունները:
-Լավ է, որ քաղաքում շինարարական աշխատանքներ են ընթանում, բայց մի քիչ էլ ժողովրդի մասին պետք է մտածեն:
Հայաստանի տուֆը շատ գեղեցիկ է, ոչ մի երկրում համարյա չկա: Բայց երբ ասում են` Հայաստանը թանգարան է բաց երկնքի տակ, իրականում այդքան էլ հարստություն չունի: Եղածը գոնե պետք է պահպանվի:
Պրահայում շենքեր կան, որ իրավունք չունես անգամ մի պլակատ փակցնելու, պատմական արժեք է ներկայացնում:
Մեզանում օրենքը, ոնց ուզում, տանում-բերում են, Սևակի ասած` համրիչի նման տանում-բերում են, չեն էլ թողնում, որ ժողովուրդը ձայն հանի, գոնե չճռճռա: Ինչ ուզում` անում են, ժողովուրդը այս վիճակի մեջ կխելագարվի՞, թե՞ կգոյատևի, չգիտեմ:
