Երբեք, ոչ մի դեպքում չեմ մոռանա, որ ես արակատակացի համեստ հեռագրիչի տասնվեց որդիներից մեկն եմ ընդամենը եւ ուրիշ մեկը չեմ լինի: Վերջին տասնհինգ տարում իմ ուսերին ծանրացավ փառքի բեռը, ինչին ես ամենեւին չեմ հետամտել: Այդ օրվանից ինձ համար ամենադժվար գործն իմ անձնական կյանքը պաշտպանելը եղավ: Ինձ, սակայն, հաջողվեց այն պաշտպանել մեծ կորուստների եւ սահմանափակումների գնով: Եվ, այնուամենայնիվ, իմ կյանքում կարողացա պահպանել այն, ինչն ինձ համար ամենակարեւորն է աշխարհում` իմ երեխաների ու ընկերների սերը:
Ես շատ եմ ճանապարհորդում, եւ այդ ուղեւորությունների հիմնական նպատակը ամենամտերիմ ընկերներիս հետ հանդիպելու ցանկությունն է, որոնք ի դեպ, այնքան էլ շատ չեն: Այդ հանդիպումները միշտ անմոռաց են, քանզի միայն ընկերներիս շրջապատում եմ զգում, որ ես ես եմ: Համենայն դեպս, ինքս ինձ համարում եմ իմ ընկերների ամենահավատարիմ ընկերը եւ խորապես համոզված եմ, որ նրանցից ոչ մեկն ինձ այնքան ուժեղ չի սիրում, ինչպես ես եմ սիրում նրանցից այն մեկին, որին ամենաքիչն եմ սիրում:
-Քո եւ երկու որդիներիդ հարաբերությունները հրաշալի են: Ո՞րն գաղտնիքը:
-Երեխաներիս հետ իմ հարաբերություններն, իսկապես, հրաշալի են, այն նույն պարզ պատճառով, որի մասին արդեն ասացի, երբ խոսք եղավ ընկերներիս առնչությամբ: Որքան էլ անտրամադիր, զբաղված, ցրված լինեմ, որքան էլ ինքս ինձ հոգնած զգամ, միշտ ժամանակ կգտնեմ երեխաների հետ զբաղվելու, նրանց հետ զրուցելու համար: Միշտ է այդպես եղել` նրանց ծննդյան ժամանակվանից: Հենց երեխաները սկսեցին ինչ-որ բան հասկանալ, մեր տանն անխախտ կանոն հասատվեց` բոլոր որոշումներն ընդունել միայն ընդհանուր համաձայնությամբ: Մենք ամեն ինչ որոշում ենք չորսով: Այդպես եմ վարվում ոչ թե սկզբունքի համար եւ ոչ թե այն պատճառով, որ այդպես ավելի լավ է կամ ավելի վատ: Պարզապես, երբ երեխաները մեծացան, ես այն եզրակացության եկա, որ իմ իսկական կոչումը հայր լինելն է: Օգնել կնոջս` մեծացնելու երկու երեխաներիս, ահա լավագույնը, որ զգացել եմ կյանքում: Ընդհանրապես իմ լավագույն ստեղծագործությունները գրքերս չեն, այլ իմ երեխաները:
- Դու նրանց իրազեկ դարձնո՞ւմ ես քո հիմնախնդիրներին:
- Եթե մեծ բարդություներ ունեմ, դրանց մասին խոսում եմ կնոջս` Մերսեդեսի, եւ երեխաներիս հետ: Եթե դրանք շատ մեծ են, գուցե կիսվում եմ նաեւ ընկերներիցս մեկնումեկի հետ: Բայց եթե դրանք չափազանց մեծ են, գերադասում են ոչ մեկին չասել: Մասամբ այն պատճառով, որ անհարմար եմ զգում, մասամբ էլ այն պատճառով, որ չեմ ուզում լրացուցիչ հոգսերով ծանրաբեռնել Մերսեդեսին, երեխաներիս կամ ընկերներիցս որեւէ մեկին: Մերսեդեսը համբերատարորեն դիմացավ իմ բազմաթիվ տարօրինակություններին: «Հարյուր տարվա մենություն» վեպն սկսելուց մի քանի ամիս առաջ մեքենա գնեցի: Այնուհետեւ այն գրավ դրեցի եւ դրամը տվեցի կնոջս` ենթադրելով, թե դա կբավականացնի գիրքը գրելու մոտավորապես վեց ամսվա ընթացքում: Բայց «Հարյուր տարվա մենությունը» գրելու համար ինձ պետք եղավ մեկուկես տարի: Երբ դրամը վերջացավ, նա ինձ ոչինչ չասաց: Ավելին` ինձ համար մինչեւ հիմա գաղտնիք է մնում, թե ինչպես է նա կարողացել համոզել մսագործին, որ պարտքով միս տա, հացավաճառին, որ հաց տա,եւ ինչպես է համոզել տանտիրոջը, որ նա ինն ամիս չվերցնի բնակվարձը: Այդ ամենը նա էր հոգացել,եւ ես ոչ մի հոգս չեմ ունեցել: Եվ երբ գիրքն ավարտեցի, հենց նա մի օրինակը փոստով ուղարկեց «Սուրամերիկանա» հրատարակչություն: Մի անգամ նա խոստովանեց, որ վեպը փոստ տանելիս մտածել է. «իսկ ի՞նչ կլինի, եթե հանկարծ պարզվի, որ գիրքը չի ստացվել:
-Խոսենք գրողական արհեստի մասին: Չէի՞ր կարող թվարկել այն մարդկանց անուններն, ումից սովորել ես :
-Ամենից առաջ պետք է նշեմ տատիս: Տատիս պատմությունների մոգական աշխարհը գերում էր ինձ, ես դրանց մեջ խորանում էի հիմնովին, ես ապրում էի այդ աշխարհում: Բայց գիշերն այն ինձ խորը սարսափ էր ներշնչում: Նույնիսկ հիմա, երբ հարկ է լինում գիշերել աշխարհի մյուս մասի որեւէ հյուրանոցում, երբեմն կեսգիշերին արթնանում եմ սարսափից` ինքս ինձ մենակ զգալով մթության մեջ: Իսկ պապս, ընդհակառակը, ինձ համար հանգստության մարմնացում էր` տատիս աշխարհի երեւակայությանն ամենեւին չենթարկվող: Միայն նա էր ի վիճակի ցրել իմ վախը, եւ միայն նրա կողքին էի ինքս ինձ պինդ զգում, հողի վրա երկու ոտքով կանգնած: Հիմա եմ մտածում, թե տարօրինակ է, որ ցանկանալով ամեն ինչով նմանվել պապիս (լինել քաջ, վստահ ուժերիս վրա, սթափ հայացք գցել շրջապատին), ես, այնուամենայնիվ, չկարողացա հաղթահարել տատուս պատմությունների աշխարհի պատուհանից ներս նայելու գայթակղությունը: Ամենաաներեւակայելի բաներն անվրդով տոնով պատմելու այնպիսի հրաշալի ունակություն ուներ տատս, որ թվում էր, թե ամեն ինչ տեսել է սեփական աչքերով: Ես խորապես համոզված եմ, որ հենց այդ անվրդովությունն ու կերպարների հարստությունն էին նրա պատմություններին այդպիսի ճշմարտանմանություն հաղորդում: «Հարյուր տարվա մենությունն» ստեղծելիս օգտագործել եմ տատիս մեթոդը:
-Այդ նա՞ է ազդել գրող դառնալու քո որոշման վրա :
-Ոչ: Ոչ թե նա, այլ Կաֆկան, որն իր պատմությունները գերմաներեն պատմում է նույն ոճով, ինչ տատս: Տասնութ տարեկան հասակում կարդացի «Կերպարանափոխությունը» եւ հասկացա, որ գրող կլինեմ: Երբ իմացա, որ Գրեգոր Զամզան մի անգամ առավոտյան արթնացավ իր անկողնում` հսկայական միջատ դարձած, ինքս ինձ ասացի. «Երբեք չէի մտածի, որ կարելի է այդպես գրել: Իսկ քանի որ դա այդպես է, ապա գրելը հետաքրքիր է»:
-Իսկ ինչո՞վ գրավեց քեզ ադ զբաղմունքը: Ամենաաներեւակայելի իրավիճակներ հորինելու անսահմանափակ հնարավորություններո՞վ:
-Անսպասելիորեն հայտնագործեցի, որ գրականության մեջ գոյություն ունեն այլ հնարավորություններ` դասագրքերում մեզ հրամցվող նեղ ու զուտ ռացիոնալիստական հնարավորություններից բացի: Սակայն շուտով համոզվեցի, որ չի կարելի հայտնագործել եւ հորինել ինչ ասես, քանի որ դա հղի է սուտը գրելու վտանգով, իսկ սուտը գրականության մեջ նույնիսկ ավելի է վտանգավոր, քան կյանքում: Ստեղծագործության ընձեռած թվացյալ ազատության ներսում գործում են ուրույն խիստ օրենքներ: Կարելի է դեն նետել ռացիոնալիզմի թզենու տերեւը, բայց անթույլատրելի է ընկղմվել քաոսի մեջ: Անթույլատրելի է իրեն հանձնել մինչեւ վերջ իռացիոնալիզմի իշխանությանը:
-Այսինքն՝ ֆանտազիայի իշխանությա՞նը:
-Հենց այդպես` անսահմանափակ երեւակայություն:
-Դու այն չես ընդունում: Ինչո՞ւ:
-Որովհետեւ գտնում եմ, որ երեւակայությունն ընդամենը իրականությունը վերափոխելու միջոց է, իսկ որպես ստեղծագործության աղբյուր միշտ ծառայում է ինքը` իրականությունը, անսահմանափակ երեւակայությունը կամ իրականության վրա չհենվող զուտ մտահղացումը ամենազզվելի բանն է աշխարհում: Երեւակայության եւ ֆանտազիայի միջեւ այնպիսի տարբերություն կա, ինչպիսին` մարդու եւ խոսող տիկնիկի միջեւ:
-Կաֆկայից բացի ուրիշ ո՞ր գրողներն են քեզ օգտակար եղել գրողական վարպետության տեսանկյունից:
-Հեմինգուեյը:
-Սակայն դու նրան մեծ վիպագիր չես համարում:
-Նրան մեծ վիպագիր չեմ համարում, բայց նա կարճ պատմվածքի անգերազանցելի վարպետ է: Կամ վերցնենք, օրինակ, նրա խորհուրդը, թե պատմվածքը այսբերգի նման պետք է հենվի իր այն մասի վրա, որը չի երեւում, այսինքն` վերլուծության վրա, մտորումների վրա, շարադրանքին անմիջականորեն չմասնակցող հավաքված նյութի վրա: Այո, Հեմիմնգուեյից սովորելու բան կա:
-Գրինն էլ է քեզ ինչ-որ բան սովորեցրել :
-Նա լավագույն գրողներից մեկն է, ես նրան շատ եմ կարդացել դեռ դպրոցական նստարանից: Նա ինձ սովորեցրեց հասկանալ արեւադարձային գոտիների գաղտնիքները: Գրականության մեջ իրականությունը պետք է լինի ոչ թե լուսանկարչական, այլ սինթետիկ, եւ գրողական վարպետության գաղտնիքներից մեկն այդ սինթեզի համար էական տարրեր գտնելու կարողությունն է: Գրեհեմ Գրինը գերազանց է տիրապետում շարադրելու բոլոր գաղտնիքներին, եւ ես շատ բան եմ սովորել նրանից: Նրա ոճաձեւերի ազդեցությունն առանձնապես նկատելի է «Չարաբաստիկ ժամ» վեպում: Գրեհեմ Գրինից բացի չգիտեմ ոչ մի գրողի, որի մասին միայն իր գրքերի հիման վրա կազմած կարծիքս այդքան համապատասխաներ նրա իրական կերպարին:
- Իսկ ո՞ր հեղինակներին ես մշտապես վերընթերցում:
-Քոնրադին, Սենտ-Էքզյուպերիին :
-Ինչու՞ հենց Քոնրադին եւ Սենտ-Էքզյուպերիին:
-Իսկ ինչու՞ են ընդհանրապես վերընթերցում այս կամ այն հեղինակին: Միայն մեկ պատճառով, որովհետեւ նա շատ է դուր գալիս: Եթե լուրջ խոսենք, ապա թե՛ Քոնրադի, թե՛ Սենտ-Էքզյուպերիի մեջ ինձ դուր է գալիս նրանց հատուկ եղանակը իրականությունն այնպես դիտելու, որ դա բանաստեղծական է երեւում նույնիսկ այն դեպքում, երբ կարող էր գռեհիկ թվալ:
-Իսկ Տոլստո՞յը:
-Նրա ազդեցությունն ինձ վրա չեմ զգացել, բայց շարունակում եմ համարել, որ երբեւէ գրված վեպերից լավագույնը «Պատերազմ եւ խաղաղությունն» է :
- Տարօրինակ է, որ քննադատներից ոչ մեկը քո ստեղծագործության մեջ երբեք չի հայտնաբերել քո թվարկած հեղինակների ազդեցությունը:
- Բանն այն է, որ ես երբեք չեմ ձգտում ինչ-որ մեկին նման լինել: Ես ձգտում եմ խուսափել հենց այն գրողների ազդեցությունից, որոնք ինձ հատկապես են դուր գալիս:
- Քո ստեղծած գրքերից ո՞րն է քեզ թվում ամենանշանակալին:
- Եթե խոսենք գրական արժեքների մասին, ապա իմ գրքերից ամեննշանակալին, որը կարող է ինձ փրկել մոռացությունից, «Պատրիարքի աշունն է»:
- Մի անգամ ասել ես, որ այդ վեպը գրելիս երջանիկ ես եղել, ինչպես երբեք, ինչո՞վ է դա բացատրվում:
- Բանն այն է, որ «Պատրիարքի աշունը» այն գիրքն է, որը միշտ եմ ուզեցել եմ գրել, եւ որում, ի դեպ, ես առավելագույնս եմ խոստովանվել:
- Այդ խոստովանությունը, բնականաբար, խորը թաքնված է ստեղծագործության կառուցվածքի մեջ:
- Բնականաբար:
-Դա մի գիրք է, որ առանձնապես երկար ժամանակ ես գրել:
-Ամբողջ տասնյոթ տարի: Ես հրաժարվեցի երկու տարբերակից, մինչեւ կանգ կառնեի այդ մեկի վրա, որն ինձ բավարարեց:
-Եվ այսպես, դա քո լավագույն ստեղծագործությու՞նն է:
-Մինչեւ «Հայտարարված մահվան խրոնիկան» գրելը կարծում էի, թե իմ լավագույն վեպը «Գնդապետին ոչ ոք չի գրում» վեպն է: Ես այն փոփոխել եմ ինն անգամ, եւ ինձ թվում էր, թե դա իմ ստեղծագործություններից ամենակատարյալն է:
-Եվ այնուամենայնիվ համարում ես, որ «Հայտարարված մահվան խրոնիկան» գերազանցե՞ց դրան:
-Այո:
- Ի՞նչ իմաստով:
- Կարծում եմ, որ «Հայտարարված մահվան խրոնիկայում» ես հասել եմ իմ մտահղացման առավել ամբողջական իրականացման, ինչը նախկինում երբեք չեմ կարողացել անել: Նախորդ գրքերում թեման ինքն այնքան է իր հետեւից տարել ինձ, որ հերոսները սկսել են ապրել ինքնուրույն կյանքով եւ անել այն ամենն, ինչ կփչի իրենց խելքին:
- Մինչեւ հերթական վեպն սկսելը գիտե՞ս արդյոք, թե ինչ տեղի կուենա յուրաքանչյուքո հերոսի հետ:
- Միայն ամենաընդհանուր գծերով: Գիրքը գերելու ընթացքում ամենաաներեւակայելի բաներն են տեղի ունենում: Գնդապետ Աուրելիանո Բուենդիայի մասին առաջին միտքս հետեւալն էր. ինքս ինձ պատկերացրի մեր քաղաքացիական պատերազմների հերոսին, որը մահանում է ծառի տակ միզելու պահին:
-Մերսեդեսն ինձ ասել է, որ դու ծանր էիր տանում գնդապետի մահը:
-Այո: Ես գիտեի, որ մի անգամ ստիպված կլինեմ սպանել նրան: Գնդապետը շատ էր ծերացել, բայց դեռ շարունակում էր ստեղծել իր ոսկե ձկնիկներին: Եվ մի երեկո մտածեցի. «Դե, հիմա նրա վերջն եկել է: Ես ստիպված կլինեմ նրան սպանել…»: Գլուխը մինչեւ վերջ գրելով բարձրացա երկրորդ հարկ` Մերսեդեդսի մոտ: Երբ բարձրանում էի ստիճաններով, դողում էի: Իմ դեմքից կինս ամեն ինչ հասկացավ: «Գնդապետը մահացա՞վ»,- ասաց նա: Ես փռվեցի անկողնու վրա եւ երկու ժամ լաց էի լինում:
-Հետաքրքիր է, որ «Հարյուր տարվա մենությունը» երբեք չես հիշատակում քո լավագույն ստեղծագործությունների շարքում: Այնինչ շատ քննադատներ քո ստեղծագործության գագաթնակետն են համարում հենց այդ վեպը: Դու իսկապես ադքան չե՞ս սիրում «Հարյուր տարվա մենությունը»:
-Այո: Նույնիսկ բանն այնտեղ հասավ, որ պատրաստ էի ֆիզիկապես ոչնչացնել այդ վեպը: Դրա ի հայտ գալուց հետո ամեն ինչ ինձ համար բոլորովին այլ տեսք ստացավ:
-Ինչու՞:
-Որովհետեւ փառքը գրեթե միշտ աղավաղում է իրականության զգացումը: Եվ, ավելացրած դրան, փառքը մշտական սպառնալիք է անձնական կյանքի համար:
-Գուցե հաջողությունը, որ քեզ բերել է այդ վեպը, խանգարում է մնացած ստեղծագործություններդ գնահատելու՞ն:
-Այդպես չէ: Ինչպես քեզ արդեն ասել եմ, «Պատրիարքի աշունը» գրական տեսանկյունից ավելի նշանակալից ստեղծագործություն է, բայց «Պատրիարքի աշունում» պատմվում է մենության մասին, որն իր հետ բերում է իշխանությունը, եւ ոչ թե առօրյա կյանքի մենության մասին, իսկ «Հարյուր տարվա մենությունը» վերաբերվում է մի մարդու կյանքին: Բացի այդ, այս վեպը գրված է եղել պարզապես իրադարձությունները հետեւողականորեն շարադրելու ձեւով, եւ ես կասեի,որոշ չափով մակերեսային ոճով… Ընդհանրապես, յուրաքանչյուր գրող միայն մի գիրք է գրում, չնայած` այն լույս է տեսնում բազմաթիվ հատորներով եւ տարբեր անվանումներով: Դա վերաբերում է եւ Բալզակին, եւ Քոնրադին, եւ Մելվիլին, եւ Կաֆկային եւ, բնականաբար, Ֆոլկներին: Գրքերից մեկը հաճախ այնքան է առանձնանում մյուսների ֆոնին, որ հեղինակը մեզ հատնի է լինում որպես ընդամենը մեկ գրքի` իր հիմնական ստեղծագործության հեղինակ:
- Բայց եթե յուրաքանչյուր գրող ամբողջ կյանքում միայն մեկ գիրք է գրում, ապա ո՞րն է քո այդ մեկը: Գուցե Մակոնդոյի՞ մասին գիրքը:
- Դու, ախր, գիտես, որ այդպես չէ: Միայն իմ երկու վեպերում («Թափված տերեւներ» եւ «Հարյուր տարվա մենություն»), ինչպես նաեւ «Մայր Գրանդեի թաղումը» ժողովածուից մի քանի պատմվածքներում է գործողութունը տեղի ունենում Մակոնդոյում:
-Սակայն եթե դա Մակոնդոյի մասին գիրքը չէ, ապա ո՞րն է այն միակ գիրքը, որը գրել ես:
-Մենության մասին գիրքը: Եթե հիշում ես, «Թափված տերեւներ» վեպի գլխավոր հերոսը մի մարդ է, որ ապրում եւ մահանում է բացարձակապես միայնակ: Այդպես մենակ է նաեւ գնդապետը «Գնդապետին ոչ ոք չի գրում» վեպից: Նա ունի միայն կին եւ մի աքաղաղ, որ յուրաքանչյուր ուրբաթ սպասում է թոշակին, որն այդպես էլ երբեք չի գալիս: Մենությունից տառապում է նաեւ «Թափված տերեւների» Ալքալդը:
- … Աուրելիանո Բուենդիայի եւ պատրիարքի նման:
-Միանգամայն ճիշտ է: Մենությունը «Պատրիարքի աշնան» եւ, իհարկե, «Հարյուր տարվա մենության» հիմնական թեման է:
-Ո՞րն է Բուենդիաների ընտանիքի մենության պատճառը:
-Կարծում եմ` սիրո պակասը: Իմ գրքում ասվում է, որ խոզի պոչիկով Աուրելիանոն միակ Բուենդիան էր, որին հարյուր տարվա ընթացքում հղացել էին սիրո մթնոլորտում: Բուենդիաներն անկարող են սիրել. դա է նրանց մենության, նրանց դժբախտության գաղտնիքը: Մենության զգացումն ինձ համար տրամագծորեն հակառակ է համերաշխության զգացմանը:
-Մի անգամ դու ասացիր, որ իշխանության մենությունը նման է գրողի մենությանը:Քեզ չի՞ թվում, որ փառքը եւ հայտնի լինելու հանգամանքը քո մեջ արթնացրել են քոպատրիարքի հոգեբանության խորքային ըմբռնումը:
-Ես երբեք չեմ հավասարեցրել իշխանության մենությունը գրողի մենությանը: Ես, իրոք, ասել եմ, որ փառքի մենությունը նման է իշխանության մենությանը: Եվ շարունակում եմ համարել, որ ավելի մեծ մենության մատնող ուրիշ զբաղմունք չկա,քան գրողի աշխատանքն է: Չէ՞ որ երբ նստում ես գրելու, ոչ ոք ի զորու չէ քեզ օգնել : Ավելին, ոչ ոք ի զորու չէ հասկանալ, թե ինչ ես պատրաստվում անել: Այստեղ դու մենակ ես, բացարձակ մենակ մաքուր թղթի առջեւ: Ոչ մի կասկած չի կարող լինել. իշխանությունը պահպանելու ձգտումը եւ փառքից պաշտպանելու ձգտումը վերջին հաշվով նման են իրար: Ինչպես իշխանությանն, այնպես էլ փառքին հատուկ են շփման բացարձակությունը,մարդու մեկուսացումը ընթացիկ եւ հարափոփոխ իրականությունից: Այդ վտանգի գիատկցությունը, որը չէի էլ ունենա, եթե փառքի արժանացած չլինեի, ինձ շատ բանով օգնեց պատրիարքի կերպարը կերտելիս:
-Անխուսափելիորեն հարց է առաջանում. ինչու՞ ես առանձնահատուկհետաքրքրություն ցուցաբերում այդ թեմայի նկատմամբ:
-Միշտ ենթադրել եմ, որ իշխանությունը մարդկային հնարավորությունների առավել լրիվ բացահայտման ուղի է բաց անում եւ այդ պատճառով բացահայտում է մարդուն իր ողջ էությամբ եւ իր ողջ ոչնչությամբ: Դա թեմա է, որն անխուսափելիորեն պետք է գրավի գրողի ուշադրությունը:
-Իրականության այն մեկնաբանությունը, որը հանդիպում է քոստեղծագործություններում, ամենից առաջ «Հարյուր տարվա մենություն» եւ «Պատրիարքի աշունը» վեպերում, մոգական ռեալիզմ է անվանվել: Կարծում եմ, որ եվրոպացի ընթերցողների համար դժվար չէ նկատել այն երեւույթների մոգականությունը, որոնց մասին պատմում են քո գրքերը, բայց նրանք հաճախ չեն հասկանում դրանք ծնողիրականությունը:
-Այո, այդպես է, քանզի ռացիոնալիզմը նրանցից շատերին խանգարում է տեսնել, որ իրականությունը բաղկացած է ոչ միայն լոլիկի կամ ձվի գներից: Լատինական Ամերիկայի առօրյա կյանքը համոզիչ վկայում է, որ իրականությունը լի է ամնեատարբեր հրաշքներով… «Մայր Գրանդեի թաղումը» ժողովածուում ես նկարագրում եմ Հռոմի պապի արտասովոր ճանապարհորդությունը դեպի կոլումբիական գյուղ: Հիշում եմ, որ պապին ընդունող երկրի նախագահին պատկերել եմ ճաղատ ու հաստլիկ` ձգտելով,որ նա հնարավորին չափ քիչ նման լինի այն ժամանակվա մեր նախագահին (սա նիհար եւ բարձրահասակ էր): Այդ գրքի լույս աշխարհ գալուց տասնմեկ տարի անց Հռոմի պապն իսկապես այցով ժամանեց Կոլումբիա: Նախագահը, որն ընդունում էր նրան իմ պատմվածքի հերոսի նման ճաղատ եւ հաստլիկ էր: Գյուղացի մարդկանց գիտեմ, որ «Հարյուր տարվա մենությունը» կարդացել են չափազանց ուշադիր եւ մեծ հաճույքով, սակայն ընթերցելիս նվազագույն իսկ զարմանք չեն ապրել: Իմ վեպից նրանք ոչ մի այնպիսի բան չէին իմացել, որը տեսած կամ լսած չլինեին իրենց կյանքում:
-Այսպիսով, կարելի է ասել, որ քեզ վրա ամենաուժեղ ազդեցությունը գործել է Կոլումբիայի տարածաշրջանի աշխարհը` անհամեմատելի քո կարդացածով պայմանավորվածի հետ: Դա մի աշխարհ է, որտեղ դու ապրում ես, եւ որի անունից խոսում ես: Ինչպե՞ս է այն արտացոլվել քո գրքերում :
-Կարծում եմ, որ Կարիբյան ծովի երկրների աշխարհն ինձ սովորեցրել է այլ կերպ նայել իրերին: Ուզում եմ ասել, որ նա ինձ սովորեցրել է հրաշալիի տարրերն ընդունել որպես մեր առօրյա կյանքի բաղադրամաս: Կարիբյան ավազանի աշխարհը միանգամայն արտասովոր աշխարհ է, եւ ես կարծում եմ, որ մոգական գրականության առաջին ստեղծագործությունը «Քրիստափոր Կոլումբոսի օրագիրն» է` ֆանտաստիկ բույսերի եւ հեքիաթային երկրների նկարագրությունը: Մարդկային ռասսաների այն սինթեզը եւ այն հակադրությունները, որոնցով լեցուն է Կարիբյան աշխարհը, ինքնատիպ բնույթ ունեն: Ես եղել եմ Կարիբյան ծովի բոլոր կղզիներում: Տեսել եմ գլուխները ոսկեգույն գլխաշորով ծածկող մուգ դարչնագույն կանաչակն մուլատուհիների, տեսել եմ չինացիների, որոնց երակներում ոչ քիչ հնդկացիական արյուն է հոսում, տեսել եմ բրոնզամաշկ հնդիկների: Մի կողմից տեսել եմ փոշեկոլոլ ու արեւախանձ խղճուկ գյուղեր, քամու ահարկու պոռթկումներից փլվող աղքատիկ հյուղակներ, մյուս կողմից` մգացված ապակիներով հսկայական երկնաքերեր եւ ծիածանի գույներն ունեցող խաղացկուն ծով: Ընդհանրապես, երբ ես սկսում եմ խոսել Կարիբյան ծովի երկրների մասին, ինձ հանարվոր չէ կասեցնել: Դա ոչ միայն աշխարհ է, որն ինձ գրող է դարձրել, այլեւ աշխարհի միակ վայրն է, որտեղ ինքս ինձ օտարական եմ զգում:
-«Թափված տերեւներ» եւ «Հարյուր տարվա մենություն» վեպերի միջեւ ընկած ժամանակահատվածում դու գրել ես «Գնդապետին ոչ ոք չի գրում», «Չարաբաստիկ ժամ», «Մայր Գրանդեի թաղումը» գրքերը: Բոլոր այդ ստեղծագործութունները եղել են անսպասելիորեն ռեալիստական, սթափ, լեզվով ու կառուցվածքով խստաոճ, դրանցում չես հայտնաբերի մոգականություն, կամ հիպերբոլա: Ինչպես բացատրել նման փոփոխությունը:
-«Թափված տերեւները» գրելու ժամանակ համոզված էի, որ ցանկացած լավ վեպ պետք է լինի իրականության բանաստեղծական փոխակերպությունը: Քեզ հայտնի է, որ այդ գիրքը լույս տեսավ Կոլումբիայում, արյունոտ քաղաքական ռեպրեսիաների շրջանում: Կարդալով վեպը` բարեկամներս դաժան կշտամբանքներ էին ուղղում իմ հասցեին: «Սա վեպ է, որը ոչինչ չի մերկացնում»,- ասում էին նրանք: Գրականության հանդեպ նման մոտեցումը ես համարում եմ չափազանց պարզունակ եւ սխալ: Բայց այն ժամանակ այդպիսի դատողություններն ինձ ստիպեցին դիմել իմ երկրի անմիջակամն իրականությանը եւ ժամանակավորապես հրաժարվել ստեղծագործության վերաբերյալ ունեցած իմ նախնական հայցքներից: Բարեբախտաբար նորից վերադարձա դրանց` չնայած այդ բոլոր մտորումները քիչ մնաց ինձ հասցնեին մտագարության: «Գնդապետին ոչ ոք չի գրում», «Չարաբաստիկ ժամ», «Մայր Գրանդեի թաղումը» ժողովածուի շատ պատմվածքները ստեղծագործություններ են, որոնք կյանքի են կոչվել կոլումբիական իրականությամբ: Դրանց ռացիոնալիստական կառուցվածքը պայմանավորված է իրենց բովանդակության բնույթով: Ամենեւին չեմ ափսոսում, որ դրանք գրել եմ, սակայն գտնում եմ, որ պատկանում են այն ստեղծագործությունների տեսակին, որոնք ստեղծվում են որոշակի նպատակով եւ առաջրկում են որոշ չափով ստատիկ եւ սահմանափակ ռեալիստական աշխարհընկալում: Որքան էլ լավ կամ վատ թվան այդպիսի գրքերն առաջին հայացքից, դրանք միշտ ավարտվում են վերջին էջում: Նման գրքերը նեղ են նրանցից, որոնք ես ի վիճակի եմ գրել:
-Ի՞նչը քեզ ստիպեց փոխել ընթացքիդ ուղղությունը:
-Երկար մտորումներն իմ սեփական աշխատանքի մասին, որոնց արդյունքում ես հասկացա, որ որպես գրող պատասխանատվություն եմ կրում ոչ միայն իմ երկրի սոցիալական ու քաղաքական իրականության առջեւ, այլ նաեւ ամբողջ իրականության առջեւ` իր բոլոր դրսեւորումներով:
-Դա նշանակում է, որ քո սեփական փորձը քեզ ստիպել է վերանայե՞լ հայացքներդ վերոնշյալ «վարձահրավիրված» գրականության վերաբերյալ, հայացքներ, որոնք այնքան բացասական են անդրադարձել Լատինական Ամերիկայի որոշ գրողների ստեղծագործության վրա :
-Ինչպես քեզ հայտնի է, քաղաքական համոզմունքներում ես «վարձահրավիրյալ» մարդ եմ եղել:
- Սոցիալիզմի կողմի՞ց…
- Համոզված եմ, որ աշխարհը վաղ թե ուշ անպայման կհանգի սոցիալիզմին: Սակայն ես հատուկ կարծիք ունեմ այն երեւութի վերաբերյալ, որը մենք մեր զրույցում անվանեցինք «վարձահրավիրված» գրականություն: Այդ հասկացությունը ենթադրում է սոցիալական վեպ, որը այդ տեսակի գրականության բարձրագույն նվաճումն է: Ինձ թվում է, որ դրա առաջարկած աշխարհի եւ կյանքի սահմանափակ ընկալումը, քաղաքական լեզվով ասած, չտվեց ոչ մի շոշափելի արդյունք: Այդ գրականությունը չի նպաստում կյանքի իմաստավորման գործընթացին, ավելի շուտ դանդաղեցնում է այն: Լատինաամերիկյան ընթերցողները վեպից ավելի են սպասում, քան ճնշումների ու անարդարությունների պարզ մերկացումն է, որոնց մասին նրանք առանց այդ էլ ոչ քիչ բան գիտեն… Կարծում եմ, որ սիրո մասին վեպն ունի գոյության այնպիսի իրավունք, ինչպիսին ցանկացած այլ վեպ: Գրողի պարտքը, եթե ուզում եք` գրողի հեղափոխական պարտքը, լավ գրելն է:
- Այնուամենայնիվ, քննադատներին միշտ թվացել է, թե քո ստեղծագործությունների վրա ընկած է Ֆոլկների շուքը:
-Բնականաբար: Նրանք այնքան պնդեցին Ֆոլկների ազդեցության մասին, որ մի ժամանակ ինձ էլ հավատացրին: Դա ինձ առանձնապես չի անհանգստացնում, քանի որ Ֆոլկները բոլոր ժամանակների խոշորագույն վիպերգուներից մեկն է: Եվ այնուամենայնիվ քննադատները բացահայտում են ինձ համար բացարձակապես անըմբռնելի եղանակով: Եթե խոսենք Ֆոլկների մասին, ապա զուգահեռներն ունեն ավելի շուտ աշխարհագրական, քան բուն գրական բնույթ: Ես դրանց հայտնաբերեցի շատ տարիներ անց, երբ ճանապարհորդում էի Միացյալ Նահագների հարավով: Փոշոտ, շոգ գյուղերը հուսալքված մարդիկ, որոնց հետ զրուցում էի ճանապարհին, այս ամենն ահա շատ էր հիշեցնում իմ առաջին պատմվածքների բովանդակությունը: Ըստ երեւույթին, այդպիսի նմանությունը պատահական չէ. Արակատակա գյուղը, ուր անցկացրել եմ իմ մանկությունը, հիմնականում կառուցել են ամերիկյան «Յունայթեդ Ֆրուտ» ընկերության բանվորները:
-Քեզ վրա ազդեցություն գործած մարդկանց ցուցակն, իմ կարծիքով, պետք է որոշ չափով ավելի մեծ լինի: Ու՞մ ենք մոռացել:
-Սոֆոկլեսին, Ռեմբոյին, Կաֆկային, «ոսկեդարի» իսպանական պոեզիան, ինչպես նաեւ կամերային երաժշտությունը Շումանից մինչեւ Բարտոկ…
- Ներուդային…
-Բնականաբար, Ներուդային, որին համարում եմ քսաներորդ դարի ամենամեծ համաշխարհային բանաստեղծը: Երբ նա նույնիսկ ամենաբարդին է ձեռք զարկում` քաղաքական կամ ռազմական թեմաներով բանաստեղծություններին, միշտ մնում է իսկական բանաստեղծ: Ինչ-որ մի անգամ արդեն ասել եմ, թե Ներուդան յուրատեսակ Միդաս թագավոր է. ինչին ձեռք է տալիս, վերածվում է պոեզիայի:
-Եթե դեմ չես, արի հետեւենք քո քաղաքական ուղուն: Քո հայրը պահպանողական էր: Սովորաբար երեխաները ժառանգում են իրենց հոր քաղաքական համակրանքները: Բայց քեզ վրա հայրդ լավ իմաստով ոչ մի ազդեցություն չի գործել, քանզի դու միշտ ձախակողմյան ես եղել: Գուցե նման դիրքորաշումը քո ընտանիքի հայացքների յուրատեսակ արձագա՞նքն է:
-Չէ՞ որ գիտես. չնայած հայրս պահպանողական, բայց գնդապետ պապս ազատական էր, այն մարդկանցից, ովքեր զենքը ձեռքին պայքարել են պահպանողական կառավարությունների դեմ: Միանգամայն հանարվոր է, որ հենց նա է դրել իմ քաղաքական կրթության հիմքը, որովհետեւ կախարդական հեքիաթների փոխարեն նա ինձ պատմում էր մեր վերջին քաղաքացիական պատերազմի ամենասարսափելի դրվագների մասին, պատերազմ, որը մեր ազատամիտներն ու հակակղերականները մղում էին պահպանողականների կառավարության դեմ: Պապիս մասին ամենավառ հուշս կապված է հետեւյալ դրվագի հետ. մահվանից քիչ առաջ, ճշգրիտ չեմ հիշում ինչ հանգամանքներում, նրա համար բժիշկ հրավիրեցինք: Պապս պառկած էր անկողնում, երբ բժիշկը հետազոտելով նրան, անսպասելիորեն ուշադրություն դարձրեց փորի ներքեւի մասում եղած սպիի վրա: Պապս նրան ասաց. «Դա գնդակից ստացած վերքի հետք է»: Նա երբեք չէր հիշատակում այն ժամանակներից մնացած սպին: Երբ այդ մասին ասաց բժշկին, ես հանկարծ հասկացա, թե ինչ լեգենդար, հերոսական կյանք է ապրել պապս: Նա ինձ պատմել է նաեւ բանանի պլանտացիաների աշխատողների զանգվածային ոչնչացման մասին: Դա տեղի է ունեցել այն վայրում, ուր ես ծնվել եմ, եւ հենց այդ նույն տարին:
-Իսկ ե՞րբ ես առաջին անգամ ծանոթացել քաղաքական գրականությանը:
-Սիպակիրա քաղաքում, վարժարանում, ուր սովորել եմ: Հանրահաշվի ուսուցիչը դասամիջոցներին մեզ պատմում էր պատմական մատերիալիզմի մասին, քիմիկոսը Լենինի գրքերն էր տալիս կարդալու, իսկ պատմաբանը բացատրում էր, թե ինչ է դասակարգային պայքարը: Երբ վարժարանն ավարտեցի, ու ազատության մեջ հայտնվեցի, կարգին չէի պատկերացնում, թե արտեղ է հարավը, եւ որտեղ` հյուսիսը, փոխարենը` երկու խոշորագույն համոզմունք ունեի. առաջին` լավ վեպերը իրականության բանաստեղծական փոխակերպությունը պետք է լինեն, եւ երկրորդ` սոցիալիզմը մարդկության ամենամոտ ապագան է:
-Խոսենք այն մասին, ինչը հարազատ է մեզ երկուսիս` Կուբայի:
-Իմ կարծիքով, հետեւում թողնելով սկզբնական փուլի մեծ փոթորիկերը, այդ փոփոխությունն ընթացավ դժվար, երբեմն հակասական ուղիով, որը սակայն հիանալի հնաարվորություններ է ընձեռում առավել արդարացի եւ ժողովրդավարական հասարակական կարգի համար: Վերլուծութունը լիովին կախված է ելման տեսակետից: քո ելակետն այն է, որ Կուբան Խորհրդային Միության արբանյակն է, իսկ ես համարում եմ, որ դա այդպես չէ: Բավական է մեկ րոպե խոսել Ֆիդել Կաստրոյի հետ` հասկանալու համար, որ նա ինչ-որ մեկի հրամաններին ենթարկվողը չէ : Հեղափոխական Կուբայի` ահա արդեն ավելի քան քսան տարի արտակարգ դրության մեջ լինելու հանգամանքը պայմանավորված է Միացյալ Նահանգների թշնամական քաղաքականությամբ եւ նրա կողմից որեւէ ըմբռնման բացակայությամբ. ԱՄՆ-ը ոչ մի կերպ չի կարողանում համակերպվել Ֆլորիդայի իննսուն մղոն հեռավորության վրա գոյացած իրավիճակի հետ: Եվ բանն այստեղ Խորհրդային Միությունը չէ, առանց որի օգնության հեղափոխական Կուբան այսօր գոյություն չէր ունենա: Քանի դեռ շարունակվի ԱՄՆ-ի այս թշնամական քաղաքականությունը Կուբայի մասին հնարավոր չի լինի խոսել այլ կերպ, քան պետության, որն ստիպված է պահպանել արտակարգ դրությունը եւ պաշտպանական դիրքեր գրավել եւ, հետեւաբար կտրված լինել իր պատմական, աշխարհագրական եւ մշակութային շրջապատից: Երբ ամեն ինչ իր տեղն ընկնի, մենք կվերադառնանք այս խոսակցությանը :
-Քո սերնդի լատինաամերիկյան բոլոր գրողներն են քաղաքականությամբ զբաղվում, դու` հատկապես: Դու, օրինակ, հիշատակեցիր որոշ երկրների ղեկավարների հետ քո բարեկամության մասին:
-Նրանց հետ իմ հարաբերութունները պայմանավորված են այն, գրեթե անսահման, հնարավորություններով, որոնք ծնվում են ինչպես իմ, այնպես էլ նրանց հանրահայտ դառնալով: Բայց նրանց մի մասի հետ բարեկամությունս հիմնված է անձնական համակրանքի վրա եւ ոչ մի կապ չունի իշխանության կամ փառքի հետ…
-Իսկ ինքդ երբեւէ զգացե՞լ ես իշխանության հասնելու գայթակղությունը :
-Ոչ: Երբեք: Կարող եմ բազմաթիվ օրինակներ բերել, որոնք կապացուցեն, որ ես միշտ համառորեն խուսափել եմ որեւէ իշխանություն ունենալուց: Ես չունեմ դրա ոչ կոչվածությունը, ոչ պատրաստվածությունը, ոչ ցանկությունը:
-Ֆիդել Կաստրոն քո մեծ բարեկամն է: Ինչպե՞ս ես բացատրում քո բարեկամությունը նրա հետ: Ի՞նչն է մեծ դեր խաղում դրանում` ձեր քաղաքական հայացքների նմանությու՞նը, թե՞ այն, որ նա, ինչպես եւ դու Կարիբյան աշխարհի մարդ է:
Ֆիդելի հետ իմ բարեկամությունը, որը խիստ անձնական բնույթ ունի եւ հիմնված է ամենախորը համակրա վրա, սկսվել է գրականությունից: Մենք ծանոթացանք պատահաբար,երբ ես աշխատում էի «Պրենսա Լատինա» գործակալությունում (1960 թվականին), եւ այն ժամանակ ինձ թվաց, թե մենք զրույցի համար շատ ընդհանուր թեմաներ կունենանք: Ավելի ուշ մենք հանդիպեցինք եւս մի քանի անգամ` միշտ զգալով փոխադարձ համակրանք ու հարգանք: Սակայն այդ ժամանակ էլ ինձ չէր թվում, որ մեր հարաբերությունները կկարողանան դուրս գալ քաղաքական հայացքների նմանությամբ պայմանավորված շրջանակներից: Բայց ահա մի վեց տարի առաջ մի անգամ առավոտյան նա ինձ ասաց, որ իրեն սպասում են բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնք անհրաժեշտ է կարդալ, եւ որ այդ անհետաձգելի պարտականությանկատարումը երբեմն չափազանց դժվար ու միապաղաղ է լինում : Այդ ժամանակ ես նրան խորհուրդ տվեցի ընթերցել մի քանի գեղարվեստական ստեղաագործություն, որոնք ոչ միայն հաճույք կպատճառեին, այլ նաեւ կօգնեին ցրել հոգնածությունը պարտադիր ընթերցանությունից եւ կզվարճացնեին: Այն ժամանակ ես բազմաթփիվ գրքեր թվարկեցի եւ, ի զարմանս ինձ, հայտնաբերեցի, որ նա դրանք ոչ միայն արդեն կարդացել էր, այլեւ սրանց մասին իր դատողություններում բարձր ճաշակ էր դրսեւորում: Այն առավոտ ինքս ինձ համար բացահայտեցի այն, ինչը գիտեն չափազանց քչերը. Ֆիդել Կաստրոն ագահ ընթերցող է եւ բոլոր ժամանակների գրականության լուրջ գիտակ: Նույնիսկ ամենաբարդ իրադարձություններում նա հետը միշտ որեւէ հետաքրքիր գիրք ունի, որը նրան օգնում է լիարժեք դարձնել ազատ ժամանակի յուրաքանչյուր րոպեն: Նրա մոտից գնալով առավոտյան ժամը չորսին (զրուցել էինք ամբողջ գիշեր), ես նրան մի գիրք թողեցի, իսկ երբ հաջորդ օրվա ժամը տասներկուսին նորից հանդիպեցինք, Ֆիդելը գիրքն ընեթրցել էր: Ավելին, նա այնքան ուշադիդր եւ խոհուն ընթերցող է, որ ընդունակ է նկատել ամենաանսպասելի հակասություններն ու անճշտությունները: Կարդալով «Նավաբեկյալի պատմությունը»` նա ինձ մոտ հյուրանոց եկավ միայն մի բանի համար, որ ասի, թե ես սխալ եմ թույլ տվել նավի արագության հաշվարկում եւ, հետեւաբար, ժամանման ժամը պետք է լինի ուրիշ, ոչ թե այն,որ ես նշել եմ գրքում: Եվ նա ճիշտ էր: Ահա թե ինչու մինչեւ «Հայտարարված մահվան խրոնիկան» հրապարակելը բնագիրը տվեցի նրան: Եվ նա մատնացույց արեց որսորդական զենքի բնութագրման մեջ իմ թույլ տված սխալը: Ակնհայտ է, որ նրան հարազատ է գրականության աշխարհը, որ նա հրաշալի կողմնորոշվում է այդ աշխարհում: Նրան հաճույք է պատճառում իր ճառերի գրական ձեւը հղկելու աշխատանքը: Մի անգամ թախծի որոշ երանգով նա ինձ ասաց. «Իմ ապագա մարմնավորման ժամանակ կուզենայի գրող լինել…»:
-Ինչպիսի՞ կառավարություն կցանկանայիր քո երկրի համար:
-Այնպիսին, որ երջանկացներ աղքատներին:
Հարցազրույցը թարգմանվել է С МОЕЙ ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ժողովածուից (1986)
Ռուսերենից թարգմանեց Հովհաննես Այվազյանը:
