Բնատուր ընդունակությունները, անսահման հետաքրքրվածությունը, սերը գիտության հանդեպ, անկոտրուն կամքը, գործելու մեծ ցանկությունը, և, իհարկե, Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Պարթևը պատճառներն են, որ մենք ունենք Մովսես Խորենացի: Նա մեր պատմության եզակի դեմքերից է, միակ մարդը, ով արժանացել է պատմահայր, քերթողահայր և տիեզերահռչակ տիտղոսներին: Նրա կատարած աշխատանքները մյուս պատմիչների հետ անհամեմատելի են, որովհետև նա գրեց հայոց պատմությունը սկզբից մինչև իր ժամանակները՝ ունենալով ընդամենը կցկտուր, անկապ ու թերի աղբյուրներ:
Խորենացու գրած «հայոց պատմությունը» 15 հարյուրամյակից ավել է շարունակ գրավել է ու այժմ էլ շարունակում է գրավել իր ազգի և օտար գիտնականների, հայագետների ուշադրությունը:
Իհարակե, բոլոր սիրված մարդիկ ունեն նաև քննադատողներ: Խորենացին բացառություն չէ: Նրան քննդատաղոների փաղանգ ձևավորվեց 19-րդ դարի վերջերին ու 20-րդ դարի սկզբին, երբ Եվրոպայում փոխվեցին ընկալումները պատմության հանդեպ և հետաքրքրությունը այս առարկայի հանդեպ մեծացավ: Սակայն շուտով նրա դեմ շարունակաբար գործող հարձակումները դադարեցին, և վերականգնվեց Հայ ժողովրդի պատմագրության մեջ դեռևս ամենահայտնի անձնավորության դիրքն ու պատիվը:
Ծննդյան վայրն ու տարեթիվը - Մովսես Խորենացու կյանքի մասին տեղեկությունները շատ քիչ են: Մինչև օրս շատ հարցեր բավարավում են վարկածներով: Շատերը մինչև վերջ էլ կմնան այդպես: Սրանց օրինակներից է հետևյալ հարցը. «ե՞րբ է ծնվել Մոսես Խորենացին»: Ոչ ժամանակակից հետազոտողներից շատերը պնդել են, որ նա ծնվել է 370-ականներին և մահացել մոտավորապես 490 թվականին՝ ապրելով 120 տարի: Այդ ժամանակ դա մարդկանց կողմից ընկալվում էր, որպես աստվածատուր շնորհ, իսկ հիմա՝ չափազանցություն: Պատմահայրը գրում է, որ Եփեսոսի ժողովից հետո (431թ.) նա, մի խումբ երիտասարդների հետ, մեկնում է Ալեքսանդրիա ուսանելու: 370 թվականին ծնվածը 61 տարեկան կլիներ այդ ժամանակ, ինչ ուսանելու տարիքից շատ հեռու է: Այդպիսի մակարդակի ուսում ստանալու սովորական տարիքը համարվում է 20-23 տարեկանը: համարենք, որ Մովսես Խորենացին հենց այդ տարիքում է գնացել Ալեքսանդրիա, ապա կստացվի, որ նա ծնվել մոտ 410 թվականին: Կան վարկածներ, որ շատ դարեր ուշ է ապրել ու իր «հայոց պատմությունը» մտնում է, ոչ թե 5-րդ դարի ստեղծագործությունների ցանկում, այլ 10-րդ: Կա վարկած, որ Մովսես Խորենացի անունով մարդ ընդհանրապես գոյություն չի ունեցել: Դրանց հետո կանդրադառնանք: Հիմա անցնեք նրա ծննդավայրի որոշմանը:
Անունից ակնհայտորեն երևում է, որ նա ծնվել է Խորեան կամ Խորեն անունով բնակավայրում: Հիշատակվում է 13-րդ դարի գյուղ, որը գտնվում էր Սյունիքում և կրում էր Խորեա անունը: Ուսումնասիրելով հայոց լեզվի էվոլոցուիան՝ շատերը կարծում են, թե այդ բնակավայրը 5-րդ դարում կոչվել է Խորեան: Այն, որ Մովսեսը ծնվել է հենց այս գյուղում, կարելի է ենթադրել երկու փաստարկից ևս: Առաջին փաստարկը այն է, Մովսես Խորենացին ծանոթ էր Սյունիքի բնությանը, մանրամասնորեն նկարագրել էր այն, երկրորդը՝ պատմահոր բացասական տրամադրվածությունը Մամիկոնյանների հանդեպ: Բանն այն է, որ այդ ժամանակ Սյունիքի իշխանները և Մամիկոնյանները համարվում էին հակառակորդներ:
Պատմահոր կյանքը՝ Ալեքսանդիրայից մինչեվ «Հայոց պատմություն» - Պատանեկության ժամանակ, ուսումը շարունալու նպատակով, նրան ուղարկեցին Վաղարշապատ, որտեղ նրա դասատուն դարձավ Մեսրոպ Մաշտոցը: Հետագայում, մոտ 5-6 տարի հետո, Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Պարթևը, թարգմանությունների համար կարիք զգալով նոր հունագետերի` իրենց աշակերտներից ամենատաղանդավորներին, այդ թվում Մովսես Խորենացուն, ուղարկեցին Ալեքսանդրիա ուսանելու: Ուսումը ավարտելուց հետո նրանք ուղևորվեցին Հունաստան, բայց քամիների պատճառով նավը նրանց հասցրեց Իտալիա: Օգտվելով առիթից նրանք այցելեցին տեղի սրբավայրերը և հետո մեկնեցին Աթենք: Աթենքից հետո նրանք մեծ ուրախությամբ վերադարձան Հայաստան, սակայն այստեղից սկսվեցին դաժան տարիները: Տեղ հասնելուն պես լուր ստացան, թե իրենց ուսուցիչները վախճանվել են: Այս կապակցությամբ Խորենացին գրում է. «Նույնիսկ չհասա տեսնելու նրանց աչքերի փակվելը, լսելու նրանց վերջին խոսքն ու օրհնությունը»։ Դրան հետևցին ծանր հալածանքները, արհամարհանքը:
Ո՞րն էր հալածանքների պատճառը: Հայ գրող Էմինը այդ կարծում էր, թե պատճառը հոգևորականների նախանձն էր ու տգիտությունը: Երկար ժամանակ շատ մարդիկ այդպես են մտածել, բայց շատ պարզ բացատրություն է իրականությանը համապատասխանելու համար: Իրականում պատճառը սոցիալական-քաղաքական էր: Այդ ժամանակ տարածաշրջանի քրիստոնեաները բաժանված էին երկու ճյուղի: Առաջինը և գերիշխողը ասորամետներն էին, իսկ երկրորդը՝ հունամետները: Մովսես Խորենացին անկասկած հունամետ էր: Նա սովորություն ուներ փառաբանելու հունական առասպելները:
Պարսիկները և հույները դարավոր, երդվյալ թշնամիներ էին, այդիսկ պատճառով պարսկական արքունիքը հովանավորում էր ասորամետներին, ովքեր կարողացան պաշտոնները իրենցով անել, չնայած՝ զարգացվածությամբ որոշ չափով զիջում էին հունամետներին:
Պատմահայրը շուրջ 30 տարի հալածանքների մեջ էր և միայն Գյուտ կաթողիկոսի օրոք (461-471), այսինքն՝ երբ Խորենացին 60 տարեկան ծերունի էր, նրան շնորհեցին եպիսկոպոսի կոչումը: Ինչո՞ւ տեղի ունեցավ այսպիսի կտրուկ փոփոխություն: Կան մի քանի վարկածները: Ամենահավանականը երկուսն են: Առաջին. Գյուտ կաթողիկոսը, լինելով հունամետ, կամ գոնե ոչ հակաասորամետ, Մովսես Խորենացու հետ լավ հարաբերությունների մեջ էր: Երկրորդ. ասորամետները գնացին զիջումների՝ Խորենացու բողոքի ձայնը կտրելու համար՝ աչք փակելով նրա կրոնական համոզմունքներին: Երկու վարկածները կարելի է իրար հետ համատեղել և, եզրակացնելով, ասել, որ այդ ժամանակ Խորենացու համար ստեղծվել էին նպաստավոր պայմաններ:
Եպիսկոպոսի աստիճան ստանալը վերջ տվեց Մովսես Խորենացում և ասորամետների երեք տասնյակ շարունակվող վեճերին, վերականգնեց մեր պատմության մեծ մտավորականի դիրքն ու պատիվը և թույլ տվեց նրան զբաղվելու բանասիրությամբ: Հենց այս ժամանակում էլ նա ստացավ Սահակ Բագրատունու պատմական պատվերը:
Սահակ Բագրատունու պատմական պատվերն ու Խորենացու պատմահայր դառնալը - Ցավալի փաստ է այն, որ նրա ոչ բոլոր գրածներն են մեզ հասել: Պատճառը՝ ասորամետ և միաբնակ հոգևորականների գրաքննությունը: Փարպեցուց մեզ հայտնի է, որ նա գրել աշխատություն, որտեղ խստագույնս քննադատվում էին հոգևորականների մեծ մասը: Բացի այդ, հոգևորականները փորձում էին պատմության էջերից ջնջել պատմահոր երկաբնակ և հունամետ լինելու փաստը՝ ուրիշներին այդ գաղափարներով չգայթակղեցնելու համար:
470-ական թվականներին Մովսես Խորենացին ստացավ մի պատվեր, որի կատարմամբ նա պետք է հիշվեր մինչև օրս: Սահակ Բագրատունին Խորենացուն պատվիրեց գրի առնել հայ ժողովրդի ամբողջ պատմությունը:
Միքիչ Սահակ Բագրատունու մասին: Նա իշխան էր, ով Վահանանց պատերազմի ժամանակ հայերի կողմից հայտարարվեց Հայաստանի մարզպան և մահացավ ինչ-որ ճակատամարտում՝ ամենայն հավանականությամբ 482 թվին:
Առաջադրանքը բարդ էր և պատասխանատու: Մովսեսը վացսունքանի տարեկան էր, ծեր, ալեհեր, և,այս ամենին գումարած, աղբյուրները քիչ էին: Բայց դե նրա աշխատանքը կարելի է համարել հաջողված՝ չնայած, որ թերությունները շատ էին:
Պատմահոր «Հայոց Պատմություն» աշխատանքը բաղկացած է երեք «գրքերից», որոնց իրենց հերթին բաժանվում են գլուխների:
Առաջին գրքի անունն է «Հայոց մեծերի ծննդաբանությունը»: Այստեղ ներկայացվում է մեր ազգի պատմությունը ծննդաբանությունից մինչև Մակեդոնացու արշավանքները և դրանից քիչ անց տեղի ունեցածները: Բաղկացած է 32 գլխից: Սրան հաջորդում է առանձին 2 գլուխ, որտեղ քիչ գրված է պարսկական առասպելների մասին:
Երկրորդ գիրքը կոչվում է «Միջին պատմություն մեր նախնիների»: Բաղկացած է 92 գլխից: Խոսվում է հայոց պատմության շարունակության մասին մինչև Տրդատի օրերն ու քրիստոնեության ընդունումը:
Երրորդ գիրքն ունի տխուր անուն. «Մեր հայրենիքի պատմության ավարտը»: Այստեղ խոսվում է Հայաստանի թուլացման և կործանման մասին: Պատմագրությունը ավարտվում է Արշակունիների անկումով ու իր ուսուցիչների վախճանով: Սրանց հաջորդում է վերջին գլուը՝ Ողբը: Ողբում խոսվում է այդ ժամանակվա սոցիալ-տնտեսական վիճակից: Խորենացին պատմում է այդ ժամանակվա ստորությունների, խարդախությունների, անմիաբանության, երկպառակտության մասին:
«Հայոց պատմության» նշանակալիությունը - դարեր շարունակ Մովսես Խորենացու աշխատությունը եղել է մեր ազգի համար Հայաստանի պատմության գլխավոր աղբյուրը: 19-րդ դարը չավարտած՝ սկսվում է պատմահոր քննադատության մեծ ալիք: Կարծես թե մրցանակ էր խոստացված այն մարդուն, ով ամենից շատը կքննադատեր Խորենացուն: Պատճառն այն է, որ այդ ժամանակ պատմություն առարկան հեղափոխության ենթարկվեց: Ընկալումները պատմության նկատմամբ 180 աստիճան շրջվեցին: Սա իր հերթին սոցիալական պայմանների զարգացմանն ու ևրոպացիների մոտ առաջացած հետաքրքրությունը դեպի գիտության պատճառով:
Ճիշտ է, նրա հեղինակությունը ոչ մեկին չհաջողվեց տապալել, բայց Խորենացու աշխատությունը այլևս չի համարվում մեր պատմության գլխավոր աղբյուրը: Նրա գրքի շատ հատվածներ ապացուցվեցին, որ սխալ են: Իհարկե, այստեղ անիմաստ է կարծել, թե պատմահայրը ստախոս է: Շատ բաներում, որոնց թվում է արքաների կառավարման թերի դասավորությունը, սխալվելը պայմանավորված է քիչ աղբյուրներով: Այդ ժամանակ Հայաստանում գիրք հասկացությունը հազվադեպ էր, համեմամատած Հունաստանի կամ Ասորիքի:
Սա դեռ չի նշանակում, որ Խորենացու համբավը չգոյության է մատնվել: Մենք նրան հիշում ենք, որովհետև մեծ մասամբ նա է պատմություն սնել հայերին շուրջ 14 դար: Նրա աշխատությունը մշակութային արժեք է հանդիսանում մեզ համար, և, ինչպես սա, այնպես էլ բոլոր մշակութային արժեքները հնանալով՝ օրեցօր մեծացնում են իրենց արժեքը, ինչպես պահեստում պահված գինին:
