Համբույր. Ֆրանչեսկա դա Ռիմինի

Կարծում եմ՝ այս քանդակի մասին բոլորն էլ գիտեն:

Օգյուստ Ռոդեն «Համբույր»:

Սկզբնապես, սակայն, այս քանդակը կոչվում էր «Ֆրանչեսկա դա Ռիմինի»:

Ո՞վ էր այդ Ֆրանչեսկան, և ինչպե՞ս էր նա հասել XIX դար:

Այդ ամենի մասին ստորև::

Օգյուստ Ռոդեն «Համբույր»:

XIII-XVI դդ իտալական  քաղաքները թևակոխել էին սինյորիայի դարաշրջան: Որևէ անվանի և հարուստ ընտանիք սկսում էր գերակայել քաղաքային ինքնավարության մարմիններում և գրավում էր իշխանությունը: Ընտանիքի գլուխը ստանում էր պոդեստի (տիրակալի) կամ ժողովրդական կապիտանի պաշտոնը, դարձնում այն ցմահ, իսկ այնուհետև փոխանցում իր ժառանգներին: Այսպես, դա Պոլենտա տոհմը գրավեց իշխանությունը Ռավեննայում, Մալատեստաները` Ռիմինի և Չեզենե քաղաքներում, դ՛Էստեները` Ֆեռառայում:

Մալատեստաների տոհմը Իտալիայի պատմության մեջ հիշատակվում է X դարից: Ռոդոլֆո անունով մեկն իր կռվարար և անսանձ բնավորության պատճառով ստացավ Malatesta (բառացի` վատ (չար) գլուխ) մականունը: Նրան չէին զիջում և տոհմի մնացած ներկայացուցիչները, և շատ չանցած Malatesta մականունը վերածվեց տոհմանվան, իսկ Էմիլիա-Ռոմանյայի քաղաքական կյանքում հայտնվեցին Մալատեստա տոհմի դաժան և վայրագ գործիչները:

Տոհմի վերելքը սկսվեց շնորհիվ Մաստին դե Վերոկկիոյի (Mastin da Verrucchio): Նա Ռոմանյայի գվելֆերի առաջնորդն էր (գվելֆերը և գիբելինները 14 դարի իտալական հիմնական քաղաքական հոսանքներն էին): 1295 թվականին նա տիրեց Ռիմինի քաղաքին`դաժանաբար սպանելով հակառակորդ Պարկիտատի (Parcitati) տոհմի ներկայացուցիչներին, իսկ հետագայում հաստատեց իր իշխանությունը Ռոմանյայի զգալի հատվածում: XIV դարում Մալատեստաներն իրենց հզորության գագաթնակետին էին գտնվում, որն հետագայում կկորցնեն իրենց ներքին երկպառակությունների և XVI դարասկզբին Չեզարե Բորջիայի հետ առճակատվելու հետևանքով: Ռիմինին լքելով` XVII դարում Մալատեստա տոհմը պատմության թատերաբեմից ցած կիջնի:

Եվ այս ամենով հանդերձ այս տոհմից առնվազն երեքի` Ջովաննի, Պաոլո և Սիջիզմոնդո Մալատեստաների անուններն անմահացան արվեստի ստեղծագործություններում և երաժշտության մեջ:

1270-ական թթ սկզբին Մալատեսստա և Դա Պոլենտա ընտանիքները տասնամյակների թշնամանքից հետո վերջ ի վերջո կարողացան ընդհանուր հայտարարի գալ և բարիդրացիական հարաբերությունների ամրապնդման համար որոշեցին դինաստիկ ամուսնություն կնքել:

Որոշվեց, որ Գվիդո դա Պոլենտայի (Guido il Minore da Polenta) դուստր Ֆրանչեսկան կամուսնանա Մաստին Մալատեստայի ավագ որդու` Ջովաննիի հետ: Վերջինս խելացի և բանիմաց քաղաքական գործիչ էր, ակտիվ մասնակցել և մասնակցում էր գիբելինների դեմ պատերամներին, բազմիցս նշանակվել էր Պեզարիայի պոդեստ: Միաժամանակ հայտնի էր իր խիստ բնավորությամբ և դաժան արարքներով: Նաև տգեղ էր և ի ծնե կաղ, և նրան այդպես էլ անվանում էին` Կաղ Ջովաննի կամ Gianciotto (Gianciotto –ն անվան «Giovanni» և մականվան` «ciotto» - «կաղ» միավորումն է մեկ բառի մեջ, մյուս մականուններն էին` Lanciotto, lo Sciancato):

Կասկածելով, որ գեղեցկուհի Ֆրանչեսկան կհամաձայնի ամուսնանալ Ջովաննիի հետ, հայրը դիմեց նենգության: Որոշեցին իրականացնել «matrimonio per procura»` «բացակա ամուսնություն»: Այս արարողությունն անցկացվում էր փեսացուի հարգելի բացակայության (պատերազմական կամ քաղաքական պատճառներով) դեպքում: Փեսացուի փոխարեն պսակադրությանը մասնակցում էր նրա վստահված անձը, այնուհետև հարսնացուին ուղեկցում էին ամուսնու տուն, որտեղ նա սպասում էր ամուսնու վերադարձին: «Matrimonio per procura»–ն դեռ հին հռոմեական ամուսնական իրավունքի բաղկացուցիչ մասն էր և բավականին տարածված էր միջնադարում. թագավորական և ազնվական շատ ընտանիքներ հաջողությամբ կիրառում էին այն բազմաթիվ դարերի ընթացքում (օրինակ Աննա Բրետոնացու ամուսնությունը Մաքսիմիլիան Հաբսբուրգի հետ, Կոնստանտին XI դուստր Սոֆիա Պալեոլոգի ամուսնությունը ռուս մեծ իշխան Իվան III-ի հետ և այլն):

Եվ այսպես, պսակադրության համար Ռավեննա հրավիրեցին Ջովաննիի կրտսեր եղբայր Պաոլոյին: Ի տարբերություն ավագ եղբոր` սա գեղեցիկ էր և նրբագեղ շարժուձև ուներ: Եվ նրան այդպես էլ անվանում էին` Paolo Il Bello - Պաոլո Գեղեցիկ:

Պաոլոն ծնվել էր 1246 թվականին, հոր հետ կռվել էր Ռոմանյայի գիբելինների դեմ, 1265 թվականին մասնակցել էր գիբելինների առաջնորդ Գվիդո դա Մոնտելֆերոյի դեմ ճակատամարտին: Ավելի ուշ, երբ Մալատեստաները հաշտվեցին Դա Պոլենտաների հետ և համատեղ ուժերով կռվում էին Տրավերսարիի դեմ, Պաոլոն ակտիվ մասնակցում էր այս ռազմական գործողություններին ևս: Խելացի էր և օժտված էր բնատուր դիվանագիտական տաղանդով: 1269 թվականին 17-ամյա Պաոլոն ամուսնացել էր Ուբերտոյի Գյաջոլո կոմսի դստեր` 15-ամյա Օրաբիլ Բեատրիչեի հետ, երկու տարի անց ծնվել էր նրանց առաջնեկ Ուբերտոն, որն էլ ստացավ Գյոջոլոյի կոմսի տիտղոսը, իսկ ավելի ուշ ծնվեց Մարգերիտ դուստրը:

Եվ այսպես, Պաոլոն ներկայացավ Ռավեննա որպես Ջովաննի Մալատեստա: Ֆրանչեսկան ուրախությամբ համաձայնեց ամուսնանալ նրա հետ, և 1275 թվականին Ռավեննայում տեղի ունեցավ պսակադրությունը: Երջանիկ և որևէ բան չկասկածող Ֆրանչեսկային տարան Ռիմինի, որտեղ էլ նա ծանոթացավ իրական Ջովաննիի հետ:

Իհարկե, պատմության որևէ գզրոցում Ֆրանչեսկայի իրական ապրումները, հիասթափությունն ու վիրավորանքը չեն պահպանվել: Բայց և այնպես Ֆրանչեսկան Ջովաննիի հետ ապրեց մոտ տասը տարի, դուստր ունեցավ, որին ի պատիվ Ջովաննիի մոր կոչեցին Կոնկորդիա: Նաև ունեցավ արու զավակ Ֆրանչեսկո անունով, որը մահացավ մանուկ հասակում:

Պաոլոյի դերակատարումն այս պատմության մեջ չսահմանափակվեց «matrimonio per procura»-ին իր մասնակցությամբ: Որոշ ժամանակ անց նա դարձավ Ֆրանչեսկայի սիրեկանը: Հավանաբար, հենց այս կապը և Ֆրանչեսկայի սերն էին պատճառը, որ Պաոլոն, 1282 թվականին նշանակվելով Ֆլորենցիայի ժողովրդական կապիտան (capitano del popolo), հատուկ խնդրանքով դիմում է իշխանություններին` հայցելով հայրենիք վերադառնելու թույլտվությունը:
Այդ գաղտնի կյանքը երկար տևել չէր կարող: Ինչքան էլ Ջովաննին հաճախ էր բացակայում Գրադարա դղյակից, որտեղ ապրում էր Ֆրանչեսկան երեխաների հետ, այդուհանդերձ մի գեղեցիկ օր ծառաներից մեկն ամեն ինչ պատմեց տիրոջը, և գազազած Ջովաննին Ֆրանչեսկայի և Պաոլոյի հերթական ժամադրության ժամանակ ներխուժեց ննջարան: Պաոլոն չհացրեց փախչել, Ֆրանչեսկան նետվեց առաջ` դաշույնի հարվածն իր վրա վերցնելով: Բայց Պաոլոյին փրկել չհաջողվեց: Դաշույնի հաջորդ հարվածներից նա տեղում մահացավ:

Գրադարա դղյակը

Այս դեպքը տեղի է ունեցել 1285 կամ 1289 թվականին (դեռ հստակեցված չէ. 1286 թվականին է վերաբերում Ջովաննիի երկրորդ ամուսնությունը, իսկ աղոտ հիշատկություններ Մալատեստաների ընտանիքում «տարօրինակ իրադարձությունների» և վեճերի մասին թվագրվում են 1289 թվականով):

Դա Պոլենտա և Մալատեստա ընտանիքների միջև 1289 թվականի սեպտեմբերին  վեճ ու կռիվ բորբոքվեց, որը դժվարությամբ կարողացավ կարգավորել Նիկոլո IV պապի պատվիրակ Ստեֆան Կոլոնը 1290 թվականի մայիսին:

Ջովաննին ամուսնացավ երկրորդ անգամ Տեբալդելլո Ձամբրազիի դստեր Ջամբրազինայի հետ, որից հինգ զավակ ունեցավ: Աղոտ հիշատակություններ կան, որ Ջովաննին ամուսնացել է երրորդ անգամ ոմն Տադեայի հետ: Մահացավ (կամ սպանվեց) 1304 թվականին Սկորտիկատա (այժմ Torriana) ամրոցում իր վասալների ներկայությամբ:

Պաոլոյի և Ֆրանչեսկայի պատմությունը սակայն դեռ չէր ավարտվել: Պաոլոյի զավակներին` Ուբերտո Գյաջոլոյին և Մարգերիտին իր խնամքի տակ առավ պապը` Մաստին Հարյուրամյան (նա 100 տարի ապրեց` 1212-ից մինչև 1312 թվականը): Հասակ առած Ուբերտո Գյաջոլոն տասնամյակներ անց որոշեց լուծել հոր վրեժը: Այդ մասին իմացան Ջովաննիի որդիները, և նրանցից մեկը` Ռամբերտո Մալատեստան 1323 թվականին Ուբերտոյին հրավիրեց ընթրիքի, որտեղ էլ վերջինիս սրախողխող արեցին Ջովաննիի ապօրինի որդիները:

Իսկ ահա 1315 թվականին Ֆլորենցիայից աքսորված և թափառական Դանթեին Ռավեննայում ապաստան է տալիս Ֆրանչեսկայի եղբորորդին` Գվիդո դե Պոլենտա Նորը (Guido Novello da Polenta): Դանթեն Ռավեննայում ապրեց մինչև իր մահը (1321 թվ.): Գվիդոն նրան տուն նվիրեց, Դանթեի մոտ եկան նրա որդիները` Ջակոբոն և Պյետրոն, իսկ դուստր Անտոնիան միանձնուհի էր տեղի Սան Ստեֆանո վանքում: Այստեղ է, որ Դանթեն լսեց Ֆրանչեսկայի և Պաոլոյի պատմությունը, և նրանք տեղ գտան «Աստվածային կատակերգության» հերոսների շարքում. դժոխքի V գլխում դժոխքի երկրորդ պարունակ (տառապանքների պարունակ նրանց համար, ովքեր տարփանքներին և կրքերին են տրվել) իջած Դանթեն հանդիպում է Ֆրանչեսկայի և Պաոլոյի գրկախառնված հոգիներին և զրուցում նրանց հետ:

Ահա իմ շատ սիրելի Ուիլյամ Բլեյքի նկարազարդումն այս թեմայով.

Ժողովրդական ավանդության մեջ պահպանվել էր այն կարծիքը, որ Պաոլոյին և Ֆրանչեսկային թաղել են հենց հաջորդ օրը մի քարադամբանի մեջ: Այս կարծիքը տեղ գտավ նաև Բոկկաչոյի մեկնություններում: Դա հաստատելու եկավ 1581 թվականին S. Agostino di Rimini եկեղեցում հայտնաբերված մարմարե մի քարադամբանը, որի մեջ երկու կմախք կար: Երկուսն էլ իբրև թե դաշույնի հարվածների հետքերով էին, և պահպանվել էին նրանց մետաքսե զգեստների մնացորդները: Իրական Պաոլոն և Ֆրանչեսկան էին արդյոք դրանք թե ոչ, որևէ կերպ ապացուցել անհնար է:

Իհարկե, ժողովրդական ավանդության մեջ և հետագայում էլ գրական հերոսների պարագայում մոռացվեցին և Ֆրանչեսկայի տասնամյա ամուսնական կյանքն ու երկու զավակները, և Պաոլոյի ընտանիքը: Խանդոտ Ջովաննին զբաղեցրեց բացասական հերոսի իր «պատվանդանը»` կարգավիճակից բխող բոլոր գերադրական մակդիրներով հանդերձ, իսկ զոհված Պաոլոն օժտվեց հնարավոր բոլոր բարեմասնություններով: Սպանության դրդապատճառն էլ դարձավ «Լանչիլոտը» (Արթուր արքայի ասպետներից մեկի մասին պատմող և միջնադարում լայն տարածում ստացած վեպերից մեկն է, որի սյուժեի հիմքում արքայի հավատարիմ ասպետներից մեկի` Լանչիլոտի և Ջենեվրա թագուհու սիրո պատմությունն է), որի ընթերցանությանը չդիմանալով`Պաոլոն ու Ֆրանչեսկան միմյանց «անմեղ» համբույր պարգևեցին:

Այդ համբույրը և «Աստվածային կատակերգության» այդ դրվագը եվրոպական և ռուսական արվեստի և գրականության համար ոգեշնչման հարուստ աղբյուր հանդիսացան: Օպերաներ և ֆանտազիաներ, թատերական ներկայացումներ և ողբերգություններ, ֆիլմեր, բանաստեղծություններ և պոեմներ, անհամար կտավներ և որպես հոյակապ վերջակետ` ռոդենյան «Համբույրը»:

Ահա կտավներից մի քանիսը և Չայկովսկու սիմֆոնիկ ֆանտազիան.

Jean August Dominique Ingres



Ary Scheffer



Giuseppe Frascheri



Dante Gabriel Rossetti



George Watts



Amos Cassieli



Alexandre Cabanel



Gaetano Previati



Եվ ավելին. Ֆրանչեսկան տեղ գտավ նաև մեր քնարերգության մեջ: Նրան է նվիրված Պարույր Սևակի «Ֆրանչեսկա դա Ռիմինի» պոեմը:

Մալատեստաների մասին
Իտալիայի պատմության որոշ դրվագներ
Դանթեի և իր դարաշրջանի քաղաքական իրադարձությունների մասին