Հարցազրույց Շուշիի առանձնակի գումարտակի ազատամարտիկ, 3-րդ դասակի հրամանատար Ժորա Ֆարյանի հետ /ամբողջական/:
Պարո՛ն Ֆարյան, Ազգային ժողովում այժմ շրջանառվում է <<Ազտամարտիկների կարգավիճակի մասին օրիանգիծը>>, որը հավանաբար կընդունվի և որի նպատակը ազտամարտիկների սոցիալական իրավունքների պաշտպանությունն է: Գեներալ Մանվելը, ով այդ օրենքի հեղինակն է, այդ նախագիծը ներկայացնելիս այսպիսի հայտարարություն արեց. «Ես ուզում եմ իջնեմ, հասնեմ իմ ընկերներին,իրավունք չունե՞մ: Ես ուզում եմ ոչ թե գեներալ-լեյտենանտ ըլնեմ, Հունան Ավետիսյանը չեմ՝ կուրծքս բացեմ, ուզում եմ մեր տղերքից բարձր չըլնեմ: Էսօր,այո՛, շատ մեր ընկերներ, իրոք, վատ վիճակում հելնում են փողոց, գնում են և այլն»: Ի՞նչ տպավարություն ստացաք գեներալի այս խոսքերից:
Ճիշտն ասած՝ ես գեներալ Մանվելին չեմ ճանաչում, ավելի ճիշտ՝ ճանաչում եմ այնքանով, որքանով յուրաքանչյուր հայ մարդ: Պատերազմի ժամանակ ես իրեն չեմ հանդիպել, ինքն այնտեղ եղել է, բայց ես իրեն չեմ հանդիպել, չեմ ճանաչում: Ինչ վերաբերում է նրան, որ գեներալ Մանվելն ուզում է իջնել, մեզ հավասարվել՝ ես չեմ հասկանում, թե դա ինչ է նշանակում: Մենք ի՞նչ վիճակում ենք, կամ ինքն այդ ի՞նչ կարգավիճակում է. ինքը աստվածային կարգավիճա՞կ ունի, որ ուզում է իջնել մահկանացու դառնալ, թե՞ մենք ենք շատ ստորաքարշ վիճակում՝ ուզում է իջնել մեզ հավասարվել: Ես դա չեմ հասկանում: Դուք հասկանո՞ւմ եք:
Դե, Մանվել Գրիգորյանը գեներալ է, ԱԺ պատգամավոր, իսկ շատ ազատամարտիկներ ընդհանրապես կոչումներ, մանդատներ կամ պաշտոններ չունեն: Գուցե նա դա՞ է նկատի ունեցել:
Իսկ ի՞նչ է, Մանվել Գրիգորյանը հենց նո՞ր է հայտնաբերել, որ ինքը գերերալ է, որ ինքը երկրապահների նախագահն է, պատգամավոր է, որ ինքը Էջմածնի և Հայաստանի մի մասի տերն է: Այդ օրն առավոտյան հանկարծակի քնից արթնացել է ու հասկացել այդ ամենը, մինչ այդ չգիտե՞ր:
Պարո՛ն Ֆարյան, հիմա Դուք խոսում եք, և Ձեր խոսքում մի տեսակ անհաշտություն ու ներքին հեգնանք կա: Դուք ի՞նչ հարաբերություններ ունեք երկրապահների հետ ընդհանրապես:
Ընդհանրապես ոչ մի հարաբերություն չունեմ: Այսինքն՝ չի եղել որևէ քաղաքական, տնտեսական կամ սոցիալական որևէ հարց, որը մենք քննարկել ենք երկրապահների հետ. հարաբերություն ասելով՝ ես դա նկատի ունեմ:
Բայց ինչո՞ւ. չէ՞ որ և՛ Դուք, և՛ նրանք պատերազմի բովով անցած մարդիկ եք և ժամանակին կռվել եք նույն նպատակի համար՝ պահել երկիրը:
Գիտե՞ք ինչ՝ մենք կռվել ենք ոչ միայն երկիրը պահելու, այլև մեր ազգային արժանապատվության համար: Եվ ստացվում է, որ այն կռիվը, որ մենք ժամանակին մղել ենք արտաքին թշնամու դեմ, այսօր ստիպված ենք մղել նաև ներքին թշնամու դեմ, որ այսօր նույնպես արժանապատվության կռիվ կա: Հասկանո՞ւմ եք՝ մտածողության խնդիր կա. օրինակ՝ գեներալ Սեյրանը վերջերս իր հարցազրույցներից մեկի ժամանակ, երբ իրեն հարցրել են արտագաղթի մասին, ասել է. <<Հա դե, ի՞նչ կա, որ մարդիկ խոպան են գնում, ի՜նչ արտագաղթ, ի՜նչ երկիրը դատարկվել՝ ոչ մի նման բան էլ չկա>>: Ես չեմ կարողանում այդպես մտածել, որովհետև տեսնում եմ, որ երկիրը դատարկելու հետևողական քաղաքականություն է տարվում:
Ազատամարտիկների կարգավիճակի մասին օրենքը, եթե ընդունվի, Ձեր կարծիքով՝ որքանով կնպաստի ազատամարտիկների սոցիալական խնդիրների լուծմանը: Նախագծում նշվում, է, որ ազատամարտիկ կարող է լինել այն անձը, ով առնվազն 3 ամիս մասնակցել է մարտական գործողություններին: Ի՞նչ եք կարծում՝ որքա՞ն մարդ կլինի, որ կհամապատասխանի այդ կարգավիճակին:
Կարծում եմ՝ ես չեմ համապատասխանի, որովհետև առնվազն երեք տարի մասնակցել եմ մարտական գործողություններին /ծիծաղում է-խմբ./: Իսկ ընդհանրապես, միշտ պետք է հաշվի առնել, որ մենք ապրում ենք Հայաստանում: Ես չեմ կարողանում պատկերացնել, թե այդ օրենքի ընդունումից հետո ի՛նչ տեղի կունենա:
Օրինակ՝ Շուշիի ազատագրման համար մոտ 2800 հոգի մեդալ է ստացել, բայց Շուշիի ազատագրմանը մասնակցել է լավագույն դեպքում 800 մարդ: Ամեն ինչ չի, որ փաստաթղթերով է որոշվում: Պատկերացրեք, ինչ-որ անծանոթ մարդ գալիս ու հայտարարում է, որ ինքը Ձեր դիմացի հարևանն է, քանի որ ունի փաստաթուղթ: Բայց չէ՞ որ Դուք Ձեր դիմացի հարևանին ճանաչում եք: Հիմա կան բազմաթիվ մարդիկ, անգամ նրանք ,ովքեր պատերազմի ժամանակ անչափահաս են եղել, փաստաթուղթ ունեն, որ պատերազմի վետերան են: Համոզված եմ, որ օրենքի ընդունումից հետո մի 60 հազար հոգի նման թուղթ կունենան:
Գեներալ Մանվելը, որքանով տեղյակ եմ, հայտարարել է, որ մոտ 35 հազար մարդ կռվել է, եթե չեմ սխալվում՝ ԵԿՄ-ն նաև այդքան անդամ ունի: Սա իրատեսակա՞ն թիվ է:
35 հազա՞ր /ծիծաղում է-խմբ./. Արցախի ժողովուրդն էլ հետը հաշված՝ երևի այդքան մարդ այդ ժամանակ Ղարաբաղում չի եղել: Պատերազմին այդքան մարդ չի մասնակցել, մենք նույնիսկ այդքան ռեսուրս էլ չունեինք: Մենք 35 հազարանոց բանակ կամ զորք ե՞րբ ենք ունեցել: Գուցե երկրապահների նախագահը ԵԿՄ երիտասարդական ու մանկապատանեկան թևն էլ հետն է նկատի ունեցել՝ նման թիվ հայտարարելով: Ես վստահաբար կարող եմ ասել, որ 35 հազար կռվող Ղարաբաղում չի եղել, որովհետև Ղարաբաղում եղած լինելն ու կռվող լինելը տարբեր բաներ են: Այսօր իրենց քաջ ֆիդայի հռչակածներից շատ-շատերը անգամ հեռադիտակով թուրք չեն տեսել: Իրականում ես դեմ չեմ, որ ազատամարտիկ կամ գոնե կամավորական կոչվեն նաև նրանք, ովքեր թեև չեն կռվել, բայց գոնե եղել են Ղարաբաղում, որովհետև եթե մարդը <<դուխ>> է արել, գնացել է Ղարաբաղ, պատրաստ է եղել կռվելու, դա արդեն մեծ բան է՝ հետո ի՞նչ, որ չեն կռվել, կամ էլ գուցե իրենց թույլ չեն տվել, որ կռվեն: Սա այլ հարց է, կարծում եմ՝ քննարկելու հարց է: Հետո ազատամարտիկն ու երկրապահը 92-93 թվականներին շատ տարբեր բաներ էին՝ ազատամարտիկները նրանք էին, ովքեր կանոնավոր բանակի սկզբունքով էին առաջնորդվում, ինչպես, օրինակ, մեր հրամանատարը՝ Ժիրայր Սեֆիլյանը: Այդպիսի ազատամարտիկները շատ չեն՝ մի 70-90 հոգի: Իսկ ընդհանուր՝ պատերազմի երեք տարիներին ներառյալ բանակն ու եռամսյա հավաքները՝ առավեկագույնը 20-22 հազար մարդ է մասնակցել պատերազմին:
Դուք հիմա ազատամարտիկի կարգավիճակի համապատասխան փաստաթղթեր ունե՞ք:
Ո՛չ, իհարկե: Ես ամեն ինչից հրաժարվել եմ, քանի դեռ այս իշխանություններն են երկիրը ղեկավարում, ինձ իրենցից ոչ մի բան պետք չի:
Ազատամարտին մասնակցած մարդկանցից ոմանք հետագայում անցում կատարեցին դեպի քաղաքականություն և այսօր հանրությանն առավել հայտնի են հենց այդ անունները /Վազգեն Սարգսյան, Սամվել Բաբայան, Ռոբերտ Քոչարյան, վերը հիշատակված 2 գեներալները/: Արդյոք մարտի դաշտում դարձյալ նույն անուննե՞րն էին առանցքային:
Գիտեք, եթե մարդը դառնում է երկրի նախագահ, նա միանգամից դառնում է նաև գերագույն գլխավոր հրամանատար: Կոնկրետ իմ հրամանատարները եղել են մարդիկ, որոնցով ես մինչև հիմա հպարտանում եմ: Պետրոս Ղևոնդյան, Ժիրայր Սեֆիլյան՝ միայն նրանց հետո ծանոթ լինելը արդեն իսկ հպարտություն է: Մարտակերտում, օրինակ, մեր ճակատի հրամանատարը Արթուր Աղաբեկյանն էր, Նորիկ Դանիելյանը: Ես, օրինակ, երբեք անձամբ չեմ ճանաչել Հայաստանի օդուժի հիմնադիր Իվանյանին, բայց իր մասին շատ եմ լսել ու շատ երջանիկ կլինեի, եթե նրան գոնե մի անգամ ձեռքով բարևած լինեի: Նման մարդկանց շնորհիվ է, որ այսօր պետություն ենք դարձել, բանակ ունենք: Հասկանո՞ւմ եք, եթե իմ թվարկած մարդկանց անունները հայտնի լինեին մարդկանց, Ձեր թվարկած ու իմացած անունները կարող էին հայտնի չլինել: Պատերազմից հետո շատ բաներ խեղաթյուրվեցին. կան մարդիկ, ովքեր այսօր կանգնում ու հայտարարում են, թե Վազգեն Սարգսյանն անսխալական է եղել: Բոլորովին ոչ՝ այդպես չէ:
Բայց նաև անհերքելի է, որ սխալներով հանդերձ՝ Վազգեն Սարգսյանը եղել ազգային հերոս:
Իմ պատկերացմամբ՝ ոչ: Նայած մենք ինչ ենք հասկանում՝ ազգային հերոս ասելով: Մենք մոռանում ենք, որ Շուշիի ազատագրումը, որով սկիզբ դրվեց հայոց զենքի հաղթանակին, կապ չունի Վազգեն Սարգսյանի հետ, կապ ունի Վազգեն Մանուկյանի հետ՝ նա էր պաշտպանության նախարարը:
Իսկ Վազգեն Սարգսյանի հետ կապ ունի մահապարտների գունդը, բազմաթիվ այլ բաներ….
Իսկ որևէ մեկը ուսումնասիրե՞լ է, թե ի՛նչ գործունեություն է ծավալել մահապարտների գունդը արցախյան ազատամարտում:
Ի՞նչ գործունեություն է ծավալել:
Չեմ ուզում գնահատական տալ. դա ինձ վայել չէ, թող դրանով զբաղվեն պատմագիրներն ու վավերագրողները: Իհարկե, նրանց մեջ եղել են մարդիկ, ովքեր մինչև վերջ կռվել են: Վազգենը Սարգսյանը նույնպես ավանդ ունի, կռվել է, դրանում ոչ մի խոսք: Բայց կռվողների և մարտական գործողությունների մասին խոսելիս չի կարելի մի քանի անուն առանձնացնել՝ դա սխալ է: Օրինակ ես որ տեսել եմ, թե առավոտյան մեր տղաները ինչպես էին Շուշվա գրավման ժամանակ ավտոմատներով վազում Շուշիի վրայով՝ մինչև հիմա չեմ հավատում, որ հայ մարդը կարող էր էդպես կռվել: Ու սխալ է էդ տղաներից մեկի անունը տալ, մյուսինը չտալ:
Իսկ ի՞նչ կասեք Արկադի Տեր-Թադևոսյանի՝ Կոմանդոսի մասին:
Իհարկե, միայն լավը: Նա մեծ ավանդ ունի, ուղղակի հիմա մի հատ շատ լուրջ թերություն է ձեռք բերել ՝շատ է գովում նախագահներին: Թե չէ ինքը նաև որպես մարդ, շատ դրական անձնավարություն է: Ի միջի այլոց՝ այսօրվա պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանը նույնպես այն հազվագյուտ մարդկանցից է, ով Շուշիի առանձնակի գումարտակի ամդամներին հոտնկայս է բարևում՝ գլուխը խոնարհելով:
Հարցազրույցը՝ Կարինե Սարիբեկյանի
