Տիգրանուհի Ասատրյան՝ ծնված 1910 թվականին Կարսում՝ Կաղզվանում։
Մենք Կաղզվանից արտագաղթել էինք 2 անգամ։ Առաջինը լավ չեմ հիշում, բայց երկրորդը՝ 1918-ին, չեմ կարող մոռանալ... Այդ սարսափելի օրը, մահացած երեխաները... Մինչ մեզ հաջողվեց հասնել Լենինական, մենք կորցրինք մեր հարազատներին՝ հորաքրոջս, նրա երեք որդիներին։ Քեռուս տանջում էին թուրքական բանտում, հետո սպանեցին։ Ամենուր տառապյալ հայեր էին։
Ես հարուստ մարդու աղջիկ էի, բայց նրանք ոչ ոքի չէին խնայում, սպանում էին, բռնաբարում, ամեն ինչ կարող էին անել։
Հովհաննես Ավետիսյան՝ ծնված 1908 թվականին Կարսի Տզպնի գյուղում։
Իմ ընտանիքը կազմված էր 12 մարդուց, միայն ես ողջ մնացի, թուրքերը սպանեցին մյուս 11 հոգուն։ Հիշում եմ՝ 4-5 տարեկան էի։ Անհնար էր քայլել փողոցով, ամենուր դիակներ էին։
Մանիկ Մանուկյան՝ ծնված 1910 թվականին Կոստանդնուպոլսի մոտ գտնվող Սիլիվրի քաղաքում։
Մենք փախանք գիշերը ու նավերով հասանք Հունաստան։
Մայրս մեզ տարավ Ոդինա գյուղը, որտեղ շատ լավ էինք ապրում։ Հետո ամուսնացա ու տեղափոխվեցի Սալոնիկ։ Մենք շատ հարուստ էինք Հունաստանում, բայց երբ եկանք Հայաստան, մեր կյանքը փոխվեց։ Իմ ամուսինը չդիմացավ վատ պայմաններին ու շուտ մահացավ։ Ես դերձակ էի աշխատում, ամբողջ կյանքս հարսանեկան զգեստներ եմ կարել։
Մարիամ Աբովյան՝ ծնված 1901 թվականին Բիթլիսում։ Ձեռքին իր ու ամուսնու ամուսնական նկարն է, իսկ ետևում կանգնած է դուստրը։
Հիշում եմ կոտորածները։ Մինչ այդ հայերն ու թուրքերը համերաշխ էին, բայց հետո... 5-6 տարեկան երեխաներն ականատես եղան մի ցեղասպանության։ Նրանք բոլոր հայերին՝ կին, տղամարդ, երեխա, տանում էին ու սկսում կոտորել։
Բենզին էին լցնում մարդկանց վրա ու վառում։ Ծուխ ու մուր էր, մի ահավոր հոտ էր գալիս։ Երկինքը մգանում էր։ Մարդիկ մոխրի էին վերածվում կրակի մեջ։ Հազարավոր դիակներ էին ընկած դաշտում։ Ես պառկած էի մահացած մարդկանց տակ ու ձայն չէի հանում։ Հենց իմ դիմաց մի մարդու ստվեր էր երևում։ Նա ծխի միջից կրակում էր այն մարդկանց, ովքեր ողջ էին մնացել։ Թուրք զինվորները սպասեցին, մինչ ամենավերջին մարդը կմահանար, ու գնացին։ Մեզ վերջապես հաջողվեց հասնել Հայաստան՝ Թալին։ Ես ամուսնացա, ունեցա 6 երեխա, ամուսինս պատերազմ գնաց ու հետ չեկավ։
Մովսես Դերմիշյան՝ ծնված 1908 թվականին Մուսա Դաղի Հաջի Հաբաբլի գյուղում։ Կողքին կինն է՝ Սառա Դերմիշյանը։
Մուսա Դաղում հայկական 6 գյուղ կար։ Այնտեղ, բացի հայերից, ոչ ոք չէր ապրում, բոլորը հայ էին ու նույն կրոնն ունեին։ Այս 6 գյուղերով որոշեցինք, որ ավելի լավ է լեռը բարձրանալ, պաշտպանվել, կռվել, քան մահանալ փողոցներում։
Գաբրիել Գաբրիելյան՝ ծնված Վանի Աննավան գյուղում 1914 թվականին։
1915-ին Բաղդադ եկանք, հետո՝ 1926-ին, Հայաստան։ 50 տարի դպրոցում եմ աշխատել, պատմություն էի դասավանդում։ Երգեր ու բանաստեղծություններ եմ գրում։
Ավագ Հարությունյանը՝ ծնված 1911 թվականին Բիթլիսի Կեղիս գյուղում։
Ցեղասպանությունն ամեն ինչից զրկեց մեզ։ Նրանք, ովքեր կարողացան ողջ մնալ, միայն իրենց կյանքերը պահեցին։ Թուրք զինվորները սպանում էին բոլորին։
Մինչ կոտորածի սկսվելը գյուղի տղամարդկանց հավաքում, տանում էին թուրքական բանակ, իմ հայրն էլ նրանց մեջ էր։ Մորս համար շատ դժվար էր միայնակ ինձ, քրոջս ու երկու կենդանիների հետ գաղթի ճամփան բռնելը։
Տիգրան Ֆարաջյան՝ ծնված 1907 թվականին Ադանայում՝ Սիսում։
Թուրքական իշխանությունները Կիլիկիայի բոլոր հայերին ստիպում էին գնալ Միջագետք։ Իմ քրոջն արաբները առևանգեցին, խորթ մայրս թողեց փոքր եղբորս ճանապարհին։ Ինձ աղջկա շորեր էին հագցրել ու մեր ոսկեղենը կարել շրջազգեստի տակ։
Վերջում մանկատուն ընկա, սկզբում Հալեպում, հետո՝ Երուսաղեմում։ Հայաստան 1924-ին եմ եկել։
Հռիփսիմե Հաջի-Սարգսյան՝ ծնված 1911 թվականին Քյոթահիա նահանգի Թավշանլի գյուղում։
Երեխա էի, բայց հիշում եմ՝ ինչպես թուրքերը եկան ու սպանեցին պապիկիս, ով նստած էր դռան կողքին։ Տատս ընկավ պապուս դիմաց, ու թուրքերը նրան էլ սպանեցին։ Վայրկյանների ընթացքում երկու դիակ ընկած էին կողք-կողքի մեր տան դիմաց։
Ռեհան Հակոբյան՝ ծնված 1914 թվականին Բիթլիսում։
Ռուսներն օգնեցին մեզ, ու մենք փախանք։ Անցանք Նախիջևանը։ Հայրս աշխատում էր ռուսների մոտ։ Երբ որոշ գումար հավաքվեց, նրան հաջողվեց մեզ թուրքերից փրկել ու բերեց մեզ Հայաստան։
Ռեմելլա Ամլիկյան՝ ծնված 1905 թվականին Մուսա Դաղում։
Գոհար Ամլիկյանն ասում է, որ մայրը՝ Ռեմելլան, միշտ նրան պատմում էր, որ Մուսա Դաղից է։ Նա 10 տարեկան է եղել։ 1915-ին նրա երկու հորեղբայրներին սպանել են, մյուսին քրդերը թռիչքի ընթացքում պահել էին, որ թուրքերը չտեսնեին, բայց ավելի ուշ նրանք գտել են խեղճ մարդուն։
Վարդուշ Հովհաննիսյան՝ ծնված Վանում 1908 թվականին։
Մի կնոջ եմ հիշում, երևի մայրս էր, քայլում էին ափով, ոտաբոբիկ էինք։ Փախստականները հավաքվել էին թոնրի սենյակում, ու մի մարդ դռան մոտ կանգնած կրակում էր։ Այսօրվա նման հիշում եմ այդ մարդու դեմքը։ Ծնողներս մահացան, ես ու քույրս ողջ մնացինք։
1915-ին եկանք Կարս։ Կարսում ամերիկացիները մարդկանց բաժանեցին երկու մասի. մի մասին տանում էին Ամերիկայի մանկատներ, մյուսին՝ Լենինականի, Կիրովականի ու Դիլիջանի։ Ես եկա Դիլիջան։
Վասիլ Սուքիասյան՝ ծնված 1912 թվականին Վանի Հարին գյուղում։
Երբ կոտորածը սկսվեց, հայրս տանը չէր, պապս ու տատս էին։ Թուրքերը մեր գյուղ մտան ու տղամարդկանց կանչեցին հանդիպման։ Երբ պապս գնաց, գյուղի տղամարդկանց 90%-ին արդեն սպանել էին։ Հայրս գիշերը եկավ։ Ականջներս ծակեցին, աղջկա շորեր հագցրին ու պահեցին թոնրատանը։
Փառանձեմ Հովհաննիսյան՝ ծնված 1910 թվականին Բիթլիսի Պրխուս գյուղում։
Երկու մեծ եղբայրներս մահացան ճանապարհին, միայն ամենափոքրն ու ես ողջ մնացինք։ Մայրս իր երկու կողերից պարկեր էր կախել ու մեջը հալվա էր պահում։ Երբ սովածանում էինք, մի քիչ վերցնում ու ուտում էինք։ Խեղճ մայրս հղի էր, ծննդաբերեց սայլակառքի մեջ, բայց այնքան արնահոսեց, որ մահացավ։ Եղբայրս էր ինձ տիրություն անում։ Ամուսինս Կարսից էր։ Նա փախցրել է ինձ։ 7 երեխա ունենք։
Հովհաննես Բալաբանյան՝ ծնված 1913 թվականին Մուսա Դաղում։
Ոչ մի տեղ այդպիսի լեռներ ու պարզ ջուր չկա, ինչպիսին մերն էր։ Պապերս՝ Կարապետն ու Մովսեսը, կառուցել էին մեր տունը. երկուհարկանի էր ու երկու մուտք ուներ, մեկը պարտեզ էր տանում, մյուսը՝ փողոց։ Երկու եղբայրներն ապրում էին ընտանիքներով, ընդհանուր 25 հոգի էինք, ապրում էին հաշտ ու համերաշխ։ Մեծ ցավով ենք լքել այդ տունը։
Արեգնազ Կարապետյան՝ ծնված 1904 թվականին Անկարայում։
Չեմ հիշում ոչինչ։ Միայն գիտեմ, որ հայրս ինձ կապել է իր կրծքավանդակին ու անցկացրել Արազ գետը։ Ես փոքր աղջիկ եմ եղել, բամբակ հավաքել։ Ամբողջ կյանքս տանջանքներ եմ քաշել, հիմա էլ։
Աբրահամ Սարգսյան՝ ծնված 1905 թվականին Դիարբեքիրում։
Ընդամենը 10 տարեկան եմ եղել, երբ կոտորածը սկսվել է։ Երեք եղբայրներս մահացել են ճանապարհին։ Մայրս, հայրս, երկու քույրերս ու ես փախել ենք Սիրիայի ուղղությամբ։ 1946-ին կնոջս, քրոջս ու մեծ աղջկաս հետ եկանք Հայաստան, իսկ ծնողներս եկան 1964-ին։
Նոյեմ Հովհաննիսյան (Ժամկոչյան)՝ ծնված 1910 թվականին Մուսա Դաղում։ Իր ու ամուսնու նկարն է ձեռքին։
Խոլերա էր տարածված։ Շուրջբոլորը դիակներ էին։ Ճանճերը հավաքվում էին առողջների վրա էլ. ո՞վ կարող էր խուսափել։ Մայրս, եղբայրներս, քեռիս, մորաքույրս ու տատս մահացան։ Հայրս ասում էր՝ այնքան շատ դիակ ունեմ, որ չգիտեմ ինչ անել։ Չգիտեինք՝ ինչ անել այդքան դիակի հետ։
Աշխեն Ավետիսյան՝ ծնված 1907 թվականին Բիթլիսի Լաթար գյուղում։
Որդիներն ասում են, որ նրանք արտագաղթել են 1915-ին։ Տիկին Ավետիսյանը պատմել է նրանց, որ ճանապարհին ամենուր դիակներ էին, ու որ նրա մայրն ու տատը փակում էին նրա աչքերը, որ չտեսնի այդ դիակները։
