Կարդա, ճանաչիր, իմացիր, ոչ թե խաբվիր նրանց այսօրվա լաց ու կոծին
Կ. Գաբիկեան, Եղեռնապատում, փոքուն հայոց և նորին մեծի մայրաքաղաքի Սեբաստիոյ, 1924, Պոսթըն, 604 էջ, էջ 522–526:
Քուրդ Մամոյի վկայությունը
Քուրդ Մամոն Ցեղասպանությունից հետո պատմել է, թե ինչ վայրագություններ է գործել: Նա հպարտորեն նշել է, որ սպանել է շատ ու շատ հայերի: Իրեն հանդիպած 7 տարեկանից բարձր բոլոր հայ աղջիկներին բռնաբարել է, իսկ ավելի փոքրերին դանակահարել սեռական օրգանների հատվածում ու նետել մի կողմ: Նա նաև պատմել է, թե ինչպես են հարձակվել հարևան հայկական գյուղի վրա: Գյուղի մեծամեծերին տարել են եկեղեցի և այնտեղ կացինով սպանել, քահանաներին էլ այրել են: Այնուհետև բոլորին քշել են դեպի գետը: Տղամարդկանց սպանել են ու լցրել գետը, գեղեցիկ կանանց ու երեխաներին՝ տարել իրենց հետ:
Կեավուրներ շատ ու շատ սպաննած եմ. մազերուս համրանքին չափ: Գուրպաններ շատ մատուցած եմ մեր Մարգարէին. մեր տան կացինը ու մսի դանակը վկայ. այնքան գլուխներ ջախջախած եմ ոտքովս, որ հաշիւը չկայ: Բերանս էլ բաւական գործ տեսած է մանաւանդ կիներու համար: Զօր օրինակ, կին մը որ կը հակառակեր ու ամէն ջանքերս ձախողութեան կը մատնէր, ուզելով անպայման հպատակեցնել, ստինքը, որ բերանիս մէջ առած էի, այնպէս ամուր մը խածի որ մէկ խոշոր մասը բերանս մնաց, այդքան անուշ եղաւ ընծի որ հում-հում ծամեցի ու կլլեցի. արիւնը դադրիլ տալու համար ափ մը մոխիր նետեցի կտրուած տեղը ու ես գործս շարունակեցի: Այդ օրէն ի վեր սովորութիւն ըրի կիներու վրայ գործս լմնցնելէ վերջ ստինքնին խածնել ու կլլել:
Մինչեւ եօթը տարեկան աղջիկները իմ ձեռքէս չէին պրծեր: Իսկ անոնք որ եօթէն վար էին ու գեղեցիկ, դանակով ճիշտ այդ տեղը – կնոջական անդամի – խորէն մէկ կտոր կը կտրէի ու կը նետէի:
Ես քիչ-շատ հայերէն ալ գիտեմ, կեավուները երբ որ կը չարչարէինք, անոնք սուրբ Քրիստոս, ով Աստուածածին ըսելով կը պոռային: Կուզէի որ Քրիստոս գար որ անոր ալ գլուխը ջախջախէի, Աստուծածինն ալ միեւնոյնին պիտի ենթարկէի, ինչի որ հայ կիներն ու աղջիկները ենթարկուեցան:
Մեզի հրամայուեցաւ մեր հարեւան հայաբնակ գիւղը կոտորել (Մուշի մոտերը). լուսաբացին հետ մեկնեցանք գիւղեն. հոն կար 150 տունէ աւելի կեավուր: Երբ գիւղը հասանք ու պաշարեցինք, կեավուր մեծաւորները հրաւիրեցին եկեղեցին: Մենք գիւղի նշանաւոր ընտանիքներու ամենաազնիւ երիտասարդութիւնը հրաւիրեցինք եկեղեցի:
Մեր աղա Ալուշի հրամանն էր այդ: Ալուշ աղան մեզմէ տասն հոգի առնելով խորան բարձրացաւ, երիտասարդները մեր հետ առինք վեր: Ալուշ կացինը առնելով խաչաձեւ երկու հարուածներով գլուխը ջախջախեց. երկրորդը, երրորդը, չորրորդը նույնպէս: Կարգը քահանաներուն էր. ասոնք եկեղեցիին մէջ ողջ ողջ այրեցինք: 2 ժամ սահած էր ու սկսանք կեավուրները քշել: Հասանք գետափը. հոն էրիկմարդիկը նախ եւ առաջ սուրի հարուածներով սպաննելէ վերջ գետը նետեցինք, գետը կաս կարմիր արուն կտրեցավ: Կիներուն ու մանուկներուն ամենագեղեցիկները ընտրեցինք մեր հետ առնելու համար, իսկ մյուսները ջուրը նետեցինք:
Իմ հորեղբօրս որդի Կոյր Հասօն ապսպրած էր ընծի չորս-հինգ կեավուրներ տանիմ իրեն, ինչպէս նաեւ երկու հատ ֆլայ կիներ: Ես եօթը կեավուրներ տարա Հասօյին. Հասօն կեավուր մորթել չէր գիտեր կոյր ըլլալուն համար: Հասօյի ձեռքը դանակ մը տուի, ու կեավուրները մի առ մի առջեւը նետեցի. Հասօն կեավուրները մորթեց` մէկուն աչքերէն, ուրիշի մը կուրծքէն, ուրիշի մը բերնէն, ու այնպէս դանակը երբ ոսկորի կը հանդիպէր Հասօն կը զարմանար թէ կեավուրները որքան ոսկրոտ են:
Ես թշնամի կեավուր մը ունէի, երբ առիթը ձեռքս ունեցայ բռնեցի ու զինք լաւ մը ծեծելէ վերջ, ընտանիքն ալ իմ ձեռքովս մորթելէ յետոյ ձիուս (կեավուրին ձին էր որ իւրացուցի) ետեւը կապեցի ու լեռներ ձորեր պտըտցուցի:
Կ. Գաբիկեան, Եղեռնապատում, փոքուն հայոց և նորին մեծի մայրաքաղաքի Սեբաստիոյ, 1924, Պոսթըն, 604 էջ, էջ 522–526:
