Ինչպես գիտենք, 1908 թվականին Թուրքիայում տեղի ունեցավ հեղափոխություն և կառավարությունը անցավ երիտթուրքերի «Իթթիհատ վե Թերաքք» կուսակցությանը: Այդ կուսակցության կեղծ խոստումներին հավատալով՝ Իթթիհատի հայտարարությունները ամբողջովին հրատարակեցին «Դրոշակ», «Արմենիա» և «Հայրենիք» թերթերը: Երիտթուրքերի հետ համագործակցության համաձայնագիր ստորագրեց ՀՅԴ-ն Փարիզում, որը չեղյալ համարվեց 1911 թվականին: Կարելի է ասել, որ ամբողջ հայ ազգը ոգևորված երիտթուրքերի կառավարության հաստատման սկզբնական շրջանում կատարած գործողություններից (շատ հայերի ազատումը բանտերից, հայ և թուրք կանանց ընկերակցության ստեղծումը և իհարկե խոստումները) ցնծության մեջ էր՝ բացառությամբ մեկ մարդու`Անդրանիկի: Հեղափոխության առիթով հայտարարություններով հանդես եկան հայկական կուսակցությունները: ՀՅԴ հայտարարել է «Օսմանյան կայսրության մի ծայրից մյուսը հնչում է ազատության, հավասարության, եղբայրության կոչը: Երեկվա հանրաբանտը վերածվել է ազատաշունչ երկրի:
Վերակազմյալ Հնչակյանները 1908 թվականի սեպտեմբերի 12-ին պաշտոնապես ավելի հնչեղ բառերով կնկարագրեն իրենց հիացմունքը՝ ասելով «Երիտասարդ թուրքերը, որոնք երեկ հրեշավոր բռնակալության դեմ արիաբար մաքառեցին ու այսօր ազատության անհողդողդ ախոյանը կշարունակի անխտրական գնահատելի ոգով»:
1909 թվականին Աբդուլ Համիդը փորձեց վերադարձնել իշխանությունը, որը սկզբնական շրջանում հաջողություն ունեցավ, իսկ ապրիլի 13-27 Պոլսում սկսեց հոսել երիտթուրքերի արյունը, իհարկե հայերը չէին կարող անմասն մնալ իրենց թուրք բարեկամների պաշտպանության և օժանդակության գործում, այսպիսով շատ թուրքեր ապաստան գտան հայերի տների մեջ. Թալեաթ փաշան, որը Իթթիհատի պարաագլուխներից մեկն էր ապաստան գտավ հայկական ակումբի մեջ, իսկ Խալիլ բեյը, որը նույնպես պարագլուխներից էր ապաստան գտավ Գրիգոր Զոհրապի բնակարանում: Կռիվների ժամանակ հայ կանայք, երեխաները և բոլոր հայերը օգնեցին թուրքերին, և նրանց թնդանոթները Պոլսի թաղերի մեջ տեղավորեցին հարմար դիրքերի վրա: Նույնիսկ Ադանայի ջարդերը, որոնց ժամանակ նահատակվեցին մոտ 30.000 անմեղ հայեր, չհամոզեցին հայերին, որ թուրքերի խոստումները ուղղակի ժամանակ ձգելու համար են:
Եկավ 1913 թվականը և Բալկանյան պատերազմը: Երբ Անդրանիկը Բուլղարիայում կազմում էր իր ջոկատը, երիտթուրքերը կատարում էին հանգանակություն, որպեսզի դա դնեն պատերազմի մեջ, հայ վաճառականները Պոլսում նվիրաբերեցին ավելի քան 30.000 թուրքական ոսկի: Ծիծաղելի է, այն վաճառականները, որոնք Հայաստանի ազատագրության գործի համար նվիրաբերում էին 5-10 ոսկի, 100-ներով, 1000-ներով տալիս էին թուրքերին, որպեսզի թուրքերը փրկեն իրենց երկիրը:
Հեղինակ՝ Էրիկ Իսրաելյան:
