Հայ Յեղափոխական դաշնակցության գործիչ Խաչատուր Կարճիկյանի 1916 թվականի փետրվարի 26-ի նամակը Անդրանիկ Զորավարին. Նամակի բնօրինակը Տիգրան Պետրոսյանցի սեփականությունն է
Սիրելի՛ Անդրանիկ,
Դու ի հարկէ իրաւունք ունիս պահանջելու, որ աւելի շուտ-շուտ տեղեկութիւններ հաղորդեմ, սակայն մեզանում նամակ չգրելու հիւանդութիւնը նորութիւն չէ, միւս կողմից էլ այնքան քիչ նորութիւններ կան, որ գրելու առանձին բան էլ չի լինում:
Խմբերի վերակազմութեան խնդիրը սկզբունքով մնում է նոյն դրութեան մէջ: Իւդենիչը [1] կարգադրել է (կամավորական) խմբերին ձեռք չտալ, քանի նոքա կռուի դաշտում են, այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ երբ խմբերը առաջաւոր դիրքերից յետ քաշուին, պիտի ենթարկուին վերակազմութեան, այսինքն, ուրիշ խօսքերով` լուծման: Երեկ հենց փոխարքայի [2] զինւորական օգնականը - Եանուշկեւիչը յայտնել էր եպիսկոպոսին [3], որ փոխարքան անդառնալի է համար [ում] վերակազմութեան խնդիրը, որ ոչ մի պայմանով վերաքննութեան չի ենթարկւի այդ հարցը: Եվ ուզում են իրենց խելքով համոզել մեզ, որ դա մեզ օգուտ է, որ եթե խմբերը լինեն ռուս սպաների ղեկավարութեան տակ ու ենթարկւեն զինւորական կանոնադրութեան (երդում եւ այլն), ոչ միայն զինւորական դիսցիպլին կմտնի խմբերի մէջ, այլեւ մեր խմբերի գործունէութիւնները կարձանագրւին ու պատմութեան գնահատութեան կենթարկւին: Սակայն այս մարդոց չի լինում հասկացնել, որ այդ պայմաններում ոչ մի կամաւոր չի մնալ, որ կռւի սիրահարութեան համար չէ, որ կամաւորները գնում են կռւի դաշտ ու զոհւում: Մի խօսքով, ինչպէս երեւում է, սոքա նոր են գլխի ընկել, թէ ինչ խոշոր քաղաքական նշանակութիւն ունեն եւ կունենան ապագայում այս ձեւով կազմած անկախ մեր խմբերը: Արդեն հասկանում են, որ ապագայում խաղաղութիւն կնքելիս եւ մեր հարցը լուծելիս այդ խմբերի անցեալն ու ներկան նրանց կատարած դերը կարող է մեծ խոչընդոտ հանդիսանալ իրենց ախորժակներին յագուրդ տալու, ուստի եւ ուզում են ինչ էլ լինիՙ մեզնից ազատւեն: Ինչպէս գիտեսՙ այլեւս ոչ մի յարմար պատճառ չկարողացան գտնել վերակազմութիւնը հիմնաւորելու համար: Ստիպւած էին խոստովանել, որ իբրեւ զինւորական ուժերՙ խմբերն իրենց մէկ տարւայ գործունէութեամբ միանգամայն կանգնած [են] եղել իրենց բարձրութեան վերայ. դիսցիպլինան մեր մէջ այժմ պակաս չէ, քան թէ իրենց [զորա] մասերում: Մնում էր մի բան, որ հայերը չպիտի բացառութիւն կազմեն, քանի որ բոլոր ազգերի խմբերը վերակազմւած են եւ կազմում են սոսկ [կանոնավոր] զօրքի մասեր, հայերի ուրոյն կազմակերպութիւնը ու խմբապետների անկախութիւնն ու ազատութիւնը, միւս ազգութիւնների կողմից, իբր թէ բողոքի տեղիք է տալիս եւ որ ներքին ազգերի համերաշխութեան համար պէտք է այդ արտօնութիւնը (այսինքն զոհւելու արտօնութիւնը) հայերից խլել: Սրա հետ միասին, ի հարկէ, աւելացնում են, որ խմբապետներն ու իրենց օգնականները դաշնակցականներ են, յեղափոխական կազմակերպութեան անդամներ, իսկ այդ հանգամանքը «անյարմար» բան են համարում: Ի հարկէ, ամեն կերպ աշխատեցի հասկացնել, որ մեր խմբերը ուրիշ ազգերի խմբերի հետ չի կարելի համեմատել, որ մերոնց կէսից աւելին տաճկահայեր են, որոնք չեն կարող ոչ ընդունել եւ ոչ մտնել ռուսական զօրքի մէջ, իբրեւ զինւորներ, որ մեր սովորութիւններն ու պատմական անցեալը չի հաշտւի այդ տիպի զօրամասերի հետ, որ խմբերը այդպիսով կլուծւին: Բայց մարդիկ կարծես հենց այդ են ուզում եւ ոչինչ լսել չեն ցանկանում: Այսինքն, վերջը ինչ է լինելու մենք դեռ յոյսներս չենք կորցրել, աշխատում ենք եւ Պետրոգրադ եւ այստեղ: Յոյս ունենք, որ կռւող խմբերին դեռ ձեռք չեն տալ, իսկ Վարդանի[4] նորակազմ խումբը, ինչպէս երեւում է, պիտի զոհւի եւ վերակազմութեան ենթարկւի, թէեւ դոցա չի հասկանում. մէկ կողմից պնդում են, որ պիտի վերակզմւեն, միւս կողմից էլ, ինչպէս լսում ենք, պահանջում են Վարդանի խմբի դուրս գալը տեղի կռւի դաշտը:
Չափազանց ծանր ազդեց այստեղ նոր գրաւած վայրերից ստացւած տեղեկութիւնները. Էրզրումում ու շրջակայքում հազիւ մի 100 հոգի է ազատւել, այն էլՙ մեծ մասամբ կանայք: Սարսափելի, սարսռեցուցիչ բաներ են պատմում կոտորածների մասին, մարդու սիրտ կտրտւում է: Ռոստոմը[5] այժմ Էրզերում է, գնացել է թէ Իւդենիչին տեսնելու եւ խմբերի վերաբերեալ խնդիրները կարգադրելու եւ թէ աշխատելու հայերի ունեցւածքը եւ սեփականութիւնները ապահովելու մասին միջոցներ ձեռք առնելու: Խեղճ Մուրադի [6] դրութիւնը դեռ մնում է անորոշ, շատ էր ուզում քո մոտ գալ, յետոյ միտքը փոխեց, ուզում էր էլի իրենց կողմերի վերաբերմամբ մի ձեռնարկ անել, մեր [մի անընթեռնելի բառ] իշխանութիւնները դիւրութիւններ չտւին: Վերջը կամեցաւ մի ձիաւոր խուզարկու խումբ կազմել Սղերդ-Դիարբեքիր-Խարբերդ գծի վերայ գործելու, նպատակ ունենալով թագնւած ու թագցրած հայերին ժողովելու, սակայն ինչպէս երեւում էՙ այդ էլ չի յաջողւելու [ռուսական] կառավարութիւնը միշտ արգելքներ է յարուցանում: Շատ է հիասթափւած ու ընկճւած:
Արամի [7] աչքը շատ էր վատացել, գնացել էր Խարկով բժիշկներին ցոյց տալու. վերադարձի է, հիմա Բագու է, մի քանի օրից կլինի այստեղ: Մտադրութիւն ունի էլի Վան վերադառնալու:
Խմբերից, մանաւանդ ձեր խմբից, շատ քիչ տեղեկութիւններ ենք ստանում, իսկ այստեղ թէ հասարակութիւնը, թէ Ազգային Բիւրօն շատ են ցանկանում իմանալ խմբերի արածների մասին եւ ամէն օր հարցեր են տալիս մեզ, իսկ մենք շատ քիչ բան ենք կարողանում ասել. գոնէ վիրաւորւածների, հիւանդների ու սպանւածների մասին ճշգրիտ տեղեկութիւններ աշխատէք հասցնել: Մարգարը [8] գալիս է. աշխատիր, որ պարբերաբար տեղեկութիւններ հաղորդի:
Ընկերական բարեւներով՝
Խ.[աչատուր] Կարճիկեան
Յ. Գ.
Մարգարը ոչ մեզնից եւ ոչ էլ
Բագւից այստեղ եղած ժամանակ դրամ չի ստացել:
Խ. Կ. [ստորագրություն]
26 փետրւարի 1916թ.
Թիֆլիս
Ծանոթագրություններ
1. Յուդենիչ Նիկոլայ Նիկոլայի (1862-1933) ռուսական բանակի հեծելազորի գեներալ: 1914թ. նշանակվել է Կովկասյան բանակի սպայակույտի պետ, Սարիղամիշում ղեկավարել Էնվերի բանակի ջախջախումը: 1915թ. նշանակվել է Կովկասյան բանակի հրամանատար: Նրա օրոք Վանը անցել է ձեռքից ձեռք, 1916թ. փետրվարի 13-16-ին հաղթել է Էրզրումի ճակատամարտում, ապա ազատագրել Տրապիզոնը: Արդեն 1916թ. ամռան դրությամբ Արեւմտյան Հայաստանի մեծ մասն ազատագրված էր: 1917թ. փետրվարից մինչեւ մայիս եղել է Կովկասյան ռազմաճակատի հրամանատար:
2. 1915թ. օգոստոսի 23-ից մինչեւ 1917թ. մարտի 9-ը Կովկասի փոխարքան էր մեծ իշխան Նիկոլայ Նիկոլայեւիչ Ռոմանով Կրտսերը:
3. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյան-Մագիստրոս (1865-1939)-անվանի հոգեւոր-ազգային գործիչ, հայագետ: 1913-1916թթ. եղել է Վրաստանի թեմի առաջնորդ, 1914թ.` Ազգային բյուրոյի պատվավոր նախագահ, վճռորոշ դերակատարություն ունեցել Հայկական հարցի դիվանագիտական հետապնդման եւ կամավորական ջոկատների կազմակերպման գործում:
4. Խանասորի Վարդան (Մեհրաբյան Սարգիս) (՞-1943) - 1915թ. արարատյան ջոկատի հրամանատար: Այս ջոկատը ձեւավորվել էր 2-րդ, 3-րդ եւ 4-րդ կամավորական գնդերի միավորմամբ, եւ ուներ 2800 մարտիկ, մասնակցել է Բերկրիի, Վանի, Շատախի, Մոկսի ազատագրմանը, Ալաշկերտի ռազմական գործողությանը:
5. Խոսքը ՀՅԴ հիմնադիրներից Ռոստոմի` Ստեփան Զորյանի մասին է:
6. Խոսքը ազգային-ազատագրական պայքարի անվանի գործիչ Սեբաստացի Մուրադի (1874-1918) մասին է, որը ակտիվորեն մասնակցել է կամավորական շարժմանը:
7. Խոսքը ազգային-պետական անվանի գործիչ Արամ Մանուկյանի (1879-1919) մասին է:
8. Մարգարի անձը պարզել չհաջողվեց:
