Ինչպիսինն էր թատրոնը Հին Հայաստանում, և ովքեր էին այն ընդունում

Հայաստանում մեզ հայտնի առաջին թատերական կառույցը, որն ուներ հելլենիստական ոճ ու նախատեսված էր մեծ թվով հանդիսատեսի համար, կառուցել է Տիգրան Մեծն իր նոր մայրաքաղաք Տիգրանակերտում մ.թ.ա. 69 թվականին:

Հայկական ազգային թատրոնի գործունեությանը սկիզբ է դրել Տիգրան Մեծի որդին՝ Արտավազդ II-ը: Նրա օրոք՝ մ.թ.ա. 53 թվականին, Արտաշատում, որտեղ մինչ այդ հույն հեղինակների ողբերգություններ ու կատակերգություններ էին ցուցադրվում, ստեղծվեց հայկական թատրոն:

Երբ Արտավազդ II-ը ու նրա մոտ եկած պարթևական արքա Որոդես II-ը Արտաշատի թագավորական ամրոցում տոնում էին Խառանի ճակատամարտում հույն զորավար Կրասոսի դեմ տարած հաղթանակը, այնտեղ ընթանում էր Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիները» ողբերգությունը: Թատրոնի ժամանակ ներս է վազում պարթև սատրապներից մեկը ու սրահ է նետում Կրասոսի գլուխը, որն ուղարկվել էր մարտի դաշտից:

Այդ պահին հույն դերասան Յասոնը, ով Ագավայի դերում էր, բարձրացրեց այդ գլուխն ու էնտուզիազմով գոչեց. «Մենք լեռներից տուն ենք բերում այն եղջերուի եղջյուրները, որը քիչ առաջ սպանվել է մեր հաջողակ որսի ժամանակ»:

Պլուտարքոսը գրում է, որ «բոլոր ներկաներին սա հաճույք պատճառեց»: Հայտնի թատերագետ Գևորգ Գոյանի կարծիքով՝ այս բազմանշանակ հատվածը պատահականություն չէր, այլ նախապես մտածված ու անձամբ Արտավազդ II-ի գրած սցենարին համապատասխանող: Այս ամենի մասին վկայում է, ինչպես նշում է Պլուտարքոսը, արքայական խրախճանքին մասնակցող, Խառանի ճակատամարտին մասնակցող պարթև Էկսատրան, ով գլխատել էր Կրասոսին:

Կրասոսի գլուխն Արտաշատ էր բերվել մինչև խրախճանքի սկիզբը, այլ ոչ թատրոնի ընթացքում, հետևաբար Կրասոսի գլխի «մասնակցությամբ» հատվածը նախապես բեմադրվել էր «ռեժիսոր» Արտավազդ II-ի կողմից, ով Հին Հայաստանի մշակույթի պատմության մեջ անցավ որպես առաջին դրամատուրգ:

Այս եղանակով արդեն մ.թ.ա. I դարում Հին Հայաստանում գոյություն ուներ պրոֆեսիոնալ թատերական մշակույթ, որը, սակայն, իր նախապատմությունն ուներ, որը մեծ մասամբ կապված էր կրոնական հավատալիքների հետ:

Պրոֆեսիոնալ թատրոնի ծագման կարևորագույն աղբյուրներից մեկը բոլոր տեսակի հայտնի թատերական գործողություններն ու ներկայացումներն էին: Մասնավորապես, շատ տարածված էր գուսանների յուրօրինակ թատրոնը, որը զարգանում էր ողբերգական և երգիծական ժանրերում:

Ողբերգական ժանրի առաջացումը Հայաստանում կապված էր հնագույն կրոնական-ծիսական թաղումների հետ, նախևառաջ՝ «մահացող աստվածությունների», այնուհետև թագավորների ու պալատականների:

Նման ծիսակատարությունների մշտական մասնակիցներն էին գուսանները, որոնք իրենց ձայներով հայտնում էին տխուր լուրը: Այդ գուսանները կոչվում էին ձայնարկուներ կամ ողբերգակներ: Նրանք հայտնում էին հայտնի մարդու մահվան պայմանների մասին, օրհնում էին նրան ու լալիս էին նրա մահը: Փորձելով առավելագույնս բնական ու կենդանի կերպով հիշատակել մեռյալին՝ գուսանները նմանակում էին վերջինիս ձայնը, ժեստերը, շարժումները: Այդպես առաջացավ ողբերգական ժանրը:

Կատակագուսանների թատրոնում երգիծական ժանրը զարգացավ ուրախ երգեցողության հիման վրա, որով ուղեկցվում էին հին կրոնական արարողությունները՝ կապված «աստվածությունների հարության», բնության զարթոնքի ու գարնան գալուստի հետ: Տղամարդկանց հետ նման ծիսակատարություններին մասնակցում էին նաև կանայք, որոնք կոչվում էին վարձակներ: Քաղաքների հրապարակներում տեղի ունեցող կարնավալային ուրախություններն ուղեկցվում էին կատակներով ու մեծ թվով հանդիսատեսի ներկայությամբ: Այս երգիծական ժանրը հայերին հայտնի էր ավելի վաղ, քան Հայաստանում տարածում գտավ հունական կատակերգական թատրոնը, այդ իսկ պատճառով «կոմեդիան» հին ժամանակներից մինչ օրս հայերենում արտահայտվում է ոչ թե հունական բառով, այլ տեղական՝ «կատակերգություն»:

Թատրոնները մեծ հայտնիություն էին վայելում ոչ միայն աշխարհիկ բնակչության շրջանում, որոնք այս տեսակի արվեստի հանդեպ մեծ սիրո համար ստացել էին գուսանամոլ անվանումը, այլև հոգևորականների շրջանում: Հայկական հոգևորականության ուղղափառ հատվածն ամբողջությամբ մերժում էր թատրոնը և համարում այն հեթանոսության վտանգավոր ինստիտուտ, որը խանգարում էր քրիստոնեության խորքային հաստատմանը: