Էռնեստ Հեմինգուեյի 1958 թվականի հարցազրույցը «The Paris Review» ամսագրին

- Կարո՞ղ եք Ձեր ստեղծագործական գործընթացը մի փոքր մանրամասնել: Ե՞րբ եք աշխատում: Հստակ օրակարգ ունե՞ք:

-Երբ ես աշխատում եմ գրքի կամ պատմվածքի վրա, սկսում եմ գրել վաղ առավոտյան, այնքան վաղ, ինչքան կարող եմ: Այդ ժամին ինձ ոչ ոք չի շեղում, օդը թարմ է, նույնիսկ ցրտոտ է, որովհետև երբ ես գրում եմ, ահավոր շոգում եմ: Ես կարդում եմ նախօրեին գրածս և ինչպես միշտ, կանգ եմ առնում, երբ գիտեմ, թե ինչ է լինելու հետո: Հետո սկսում եմ հենց այդ տեղից: Սովորաբար գրում եմ, քանի դեռ ուժ ունեմ, սակայն ես արդեն գիտեմ, թե ինչ է լինելու հետո: Ես կանգ եմ առնում ու համբերում մինչև հաջորդ առավոտ և նորից գործի եմ անցնում: Ասենք, սկսում եմ առավոտյան ժամը վեցից ու կարող եմ աշխատել մինչև կեսօր կամ մի փոքր ավելի շուտ ավարտել: Երբ հեղինակը դադարում է գրել, այնպիսի դատարկություն է զգում (միևնույն ժամանակ` այնքան լիքն է իրեն զգում), կարծես սիրով է զբաղվել իրեն թանկ մարդու հետ: Ոչինչ չի կարող նրան վնասել, ոչ մի վատ բան նրա հետ չի կարող պատահել, նրա համար ոչինչ այլևս իմաստ չունի մինչև հաջորդ օրը, երբ նորից կանցնի աշխատանքի: Ամենադժվարը հաջորդ օրվան սպասելն է:

- Երբ կարդում եք նախօրեին գրածը, ինչ-որ բան ուղղո՞ւմ եք: Թե՞ ուղղումներ մտցնում եք միայն վերջում, երբ ամբողջ տեքստը գրել եք:

- Ես ամեն օր ուղղում եմ այն, ինչ գրել եմ նախօրեին: Երբ ստեղծագործությունն ավարտված է, ես, բնականաբար, նորից կարդում եմ ամբողջը: Եվ դեռ հնարավորություն կա փոփոխելու, երբ տեքստը հավաքում են գրամեքենայով: Եթե այն արդեն տպագրվել է գրամեքենայով, արդեն մաքուր տեսքի է: Ինչ-որ բան փոխելու վերջին հնարավորությունը սևագիրն է: Ես շնորհակալ եմ, որ այդքան հնարավորություններ ունեմ փոխելու:

 - Շատ եք ստիպված լինում փոփոխել:

- Կախված իրավիճակից: Ես «Հրաժեշտ զենքին» վեպի վերջաբանը երեսունինը անգամ փոխեցի, մինչև գոհացա արդյունքով:

 - Գրող դառնալու միտքը Ձեզ ինչ-որ հատուկ հանգամանքներո՞ւմ է այցելել:

- Ոչ, միշտ ուզել եմ գրող լինել:

 - Ինչպիսի՞ մտավարժանք խորհուրդ կտայիք սկսնակ գրողին:

-Ենթադրենք՝ առաջինը, ինչ նրան հարկ է անել, գնալն ու կախվելն է, որովհետև նա հասկացել է, որ լավ գրել հնարավոր չէ: Այնուհետև նա պետք է անխղճորեն կտրի այդ պարանը և ստիպի ինքն իրեն գրել այնքան լավ, ինչքան որ կարող է իր մնացած ամբողջ կյանքի ընթացքում: Ծայրահեղ դեպքում, սկզբի համար կունենա պատմություն կախաղանի մասին:

-Արդյոք խորհուրդ կտայի՞ք երիտասարդ գրողներին թերթում աշխատել: Ձեզ համար ինչքանո՞վ է օգտակար եղել աշխատանքը «Kansas City Star» թերթում:

-«Kansas City Star» թերթում մեզ ստիպում էին գրել պարզ, նկարագրողական նախադասություններով: Դա բոլորին է օգտակար: Թերթում աշխատանքը որևէ կերպ չի վնասի երիտասարդ գրողին և նույնիսկ կօգնի, եթե նա ժամանակին հեռանա: Սա ամենաանհամոզիչ կլիշեն է, և ես ներողություն եմ խնդրում այն օգտագործելու համար: Երբ որ տալիս եք հին ու ծեծված հարց, ստանում եք հին ու ծեծված պատասխան:  

 - Ձեր գրական նախնիներից ո՞ւմ կնշեիք, որին ամենաշատն եք սովորել:

-Մարկ Տվեն, Ֆլոբեր, Ստենդալ, Բախ, Տուրգենև, Տոլստոյ, Դոստոևսկի, Չեխով, Էնդրյու Մարվել, Ջոն Դոն, Մոպասան, Կիպլինգի լավագույնը, Տորոյի, Ֆրեդերիկ Մորրիետի, Շեքսպիրի, Մոցարտի, Կավեդոյի, Դանթեի, Վեգիլիոսի, Տինտորետտոյի, Բոսխի, Բերյգելի, Պատինյեի, Գոյայի, Ջոտտոյի, Սեզանի, Վան Գոգի, Գոգենի, Սան Խուան դե լա Կրուսի, Գոնգորայի… որպեսզի բոլորին թվեմ, ինձ մի ամբողջ օր պետք կլինի և ձեզ կթվա, թե ես գլուխ եմ գովում իմ էրուդիցիայով, որը իրականում չունեմ փոխարեն հիշեմ այն մարդկանց, ովքեր ազդել են իմ կյանքի և ստեղծագործության վրա: Սա հիմար հարց չէ: Սա խելացի հարց է: Եվ ավելին` շատ լուրջ է, քանի որ պահանջում է, որ խղճիդ դիմես: Ես ցանկում մի քանի նկարիչ էլ անվանեցի, որովհետև նրանցից ավելի քիչ չեմ սովորել, քան գրողներից: Դուք երևի կհարցնեք, թե ինչպես է դա հնարավոր: Բացատրությունները ևս մեկ օր կպահանջեին: Սակայն մյուս կողմից ինձ ակնհայտ է, որ գրողը կոմպոզիտորից հարմոնիա է սովորում և հակադրում…

 -Ինչ-որ մեկն ասել է, որ գրողը իր ստեղծագործության ընթացքում զբաղվում է ընդամենը մեկ կամ երկու գաղափարի մեկնաբանությամբ: Ի՞նչ եք կարծում, Դուք մեկ թե երկու գաղափարի վրա՞ եք աշխատում:

-Ո՞վ է դա ասել: Շատ հիմար է հնչում: Ակնհայտորեն դա ասողը միայն մեկ կամ երկու գաղափար է ունեցել:  

 -Լավ, հնարավոր է` ավելի լավ է հարցն ուրիշ կերպ տալ: Նմանատիպ հարցազրույցներից մեկում Գրեմ Գրինը պնդում էր, որ մեկ համընդգրկող կիրքը կարող է միավորել մի շարք վեպեր` դրանք համակարգ դարձնելով: Ինձ թվում է, որ Դուք էլ էիք ասում, թե մեծ գրականությունը միշտ սկսվում է անարդարության զգացումից: Դուք անհրաժեշտ եք համարում, որ վիպասանը գտնվի անհաղթահարելի զգացմունքի ազդեցության տակ:  

- Պարոն Գրինի մոտ զարգացած է դատողություններ արտահայտելու կարողությունը, ես նման շնորհք չունեմ: Ինձ անհնար է թվում մի շարք վեպերի մասին ընդհանրացումներ անելը կամ կրակողներից հետո առաջացած ծխի մասին կամ սագերի երամի: Ամեն դեպքում ես կփորձեմ: Արդարության և անարդարության զգացումից զուրկ գրողը լավ կաներ տաղանդավոր երեխաների դպրոցում տարեգիրք հրատարակեր, քան վեպեր գրեր: Ահա այսպիսի ընդհանրացում: Ձեզ պա՞րզ է: Այդքան էլ բարդ չէ ընդհանրացումներ անել, երբ ամեն ինչ ակնհայտ է: Այն, ինչ իսկապես պետք է ունենա լավ գրողը, հատուկ շնորհք է, կեղտի յուրահատուկ դետեկտոր, որով նա ամեն ինչ ստուգում է: Սա է գրողի ճշմարիտ ռադարը, և բոլոր ականավոր գրողները ունեին այդ հատկությունը:

 - Եվ վերջում հիմնական հարցը. Դուք` որպես գրական ստեղծագործությունների հեղինակ, ինչո՞ւմ եք տեսնում Ձեր արվեստի խնդիրը: Իրադարձությունների՞ նկարագրման մեջ, թե՞ դրանց պատճառների:

- Իսկ ինչո՞ւ է դա ձեզ զարմացնում: Այն ամենից, ինչ տեղի է ունեցել և տեղի է ունենում, որ հայտնի է և երբեք հայտնի չի դառնա, գրողը ստեղծում է ոչ թե արտապատկերում, այլ նոր իրականություն, որն ավելի իրական է, քան ներկա պահը և շրջապատող իրականությունը: Նա կյանք է տալիս այդ իրականությանը և եթե այդ անում է ոչ այնքան վատ, ապա և`անմահություն: Դրա համար եմ ես գրում, ոչ թե մեկ այլ բանի, ինչքան հասկանում եմ: Սակայն հնարավոր է, որ կան պատճառներ, որոնց մասին ոչ ոք չգիտի: