Կոմիտասի նամակները Արշակ Չոպանյանին

«…Մենք կենսունակ ենք, լուսո որդեգիր ու կարապետ ենք խավար վայրերում, շինարար ենք… Եթե մեր մեջ տնականությունն ու միությունը պակաս Է եղած, պատճառն այն Է, որ ազատ շունչ չենք քաշել, նույնիսկ մեր իբր անկախության օրերումն իսկ՝ հալածվելով տգիտութենեն ու խավարեն, ավերակեն ու ավարեն, սրեն ու հրեն… բայց աննկուն բան ունինք մեր մեջ, մի ամուր հույս՝ դեպի ապագա լուսո կանթեղը հառած ենք մեր հայացքները, դեպի այն կան֊թեղր, որ հայ ժողովուրդը, իր թագավորությունն ու իշխանությունը կորցնելեն հետո, տարել ու կախել Է բազմաբեղուն ու երկնավետ Արագածի գագաթը երկնքի անտես առաստաղեն, անթել կապով, որ մարդիկ՝ խավար ու ավարառու ձեռք տալ չկարողանան և գոնե նորա լուսո նշույլը ցայտե մեր վերա և մեր ապագա կյանքը երագենք։

Ծալենք այժմ զգացմունքներն ու դատենք իրողությունը։
Ինձ այնպես է թվում, թե մենք մինչև նվազագույնով առաջին ու դրական քայլը չանենք, երբեք չենք կարող երկրորդի մասին մտածել կամ մեծամեծս ձգտել։ Պետք է նախ բոլոր հայերը խմբվեն մեկ տերության, մեկ օրենքի տակ, աճեն ու զարգանան բարոյապես և նյութապես և ապա ժամանակն ինքն է, որ պիտի բերե մեզ մեծ ա զա տ ությունը. շտապելով, աոաջինը չառած երկրորդ քայլի դիմելով բոլորովին պիտի կորչենք, տաճիկէն ո չ մի հույս մի ունենաք, մի սպասեք, նորա ուղեղր քարե ժայռից է, զարգացման անընդունակ, լոկ ւիշրվելու համար պիտանի և ոտքի տակր սա֊լահատության հարմար»:

«Լավ է այսքանով գոցեմ գիրս, սիրտս լցված է. եթե չամաչեմ լաց լինելու ցավերս շատացել են։ Տես աչքովդ, թե ինչպես մարդիկ ավերում, կործանում են պատիվ, անուն, և կե ղե ց ի, սրբություն, ազգայնություն և ինչպես գործիք են դառնում չարի ձեռին և ապա մի լցվիր, մի՛ լար, մի’ ողբա Խորենացու պես, իր իսկ ողբով, այժմ նույն պատկերն է մեր շուրջը և նորա ուրվականն է ողբում մեր անբո ւժելի ցավերը»։