Համացանցային հոգևոր Հայաստանի տեսլականը

Սմբատ Հովհնաննիսյան
Պատմ. գիտ. թեկնածու

Համաշխարհայնացման գործընթացում խորապես կերպափոխվել է առանձին պետությունների որոշարկվածության ավանդական ըմբռնումը: Ոչ միայն այլակերպվել է ազգային ինքնության և պետության ըմբռնման ներքին հեռանկարը, այլև ուրվագծվել են նորերը: Հետևաբար մեկնաբանական միտումները վերածվել են բարդ և բազմաբնույթ համակառույցի: Նման բազմազանության առկայությունը պայմանավորված է նախ և առաջ մեկնաբանական “հորիզոնի” և քաղաքակրթական իրողությունների փոփոխմամբ և ընդլայնմամբ: Իսկ ապա` ազգային ինքնության և պետության ավանդույթների վերարժևորմամբ:
Ժամանակի մի քանի “ճեղքվածքներում” (Հետխորհրդային, Հետգաղութային, Հետարդիական, Տեղեկատվական/Տեղեկութային և այլն) հայտնված Հայաստանի Հանրապետության համար առանձնահատուկ նշանակություն ունի “ազգային պետության” և “ազգային ինքնության” հղացքների վերարժևորման հիմնախնդիրը: Դա պայմանավորված է միասնության և պետական սահմանների ըմբռնման այլակերպմամբ: Ուստի, հոդվածում փորձ է արվում համաշխարհայնացման հոլովույթում ազգային պետության և ինքնության փոխակերպման հիմնախնդրի քննարկումը կառուցակազմել մեկ այլ` Համացանցային Հոգևոր Հայաստանի համադրական միջավայրում:
Ըստ էության “Ազգային պետություն” հասկացությունը ուտոպիական կամ մտածական մի կառույց է, որի իմաստային դաշտը կառուցակազմված է երկու` “պետություն” և “ազգ” հասկացությունների համադրությունից [2]: Հետևաբար, “ազգ” և “պետություն” փոխառնչության վերլուծությունն իրականացնելիս անհնար է խուսանավել դրանց բազմաշերտ, բարդ և դինամիկ բնույթից և դրանցից բխող բազմաթիվ հակասություններից ու լարվածություններից:
Պետության տեսությունը սկզբնավորվելով դեռ պլատոնականության մեջ (իրավական պետությունը որպես արդարության կառավարիչ)` նոր ճանաչում է ստանում և լայն քննարկումների տեղիք է տալիս մասնավորապես XVI դարից սկսյալ: Ըստ էության, ինչպես նշում է Ի.Վալերսթայնը, պետության արդի ընկալման կերպը կարելի է թվագրել 1648 թվականին Վեստ‎ֆալյան հաշտության շրջանից (չնայած ոմանք այն թվագրում են 1494 թվականով` Իտալիայի համար ֆրանս-իսպանական պատերազմների ժամանակից) [3]: Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ Միջնադարյան քաղաքակրթությանը փոխարինում էր Արդյունաբերական քաղաքակրթությունը: Վերջինիս համատեքստում էլ ձևավորվում է արդիականացման գործընթացը կամ փարձառնությունը, որը մասնավորապես առաջադրում է “ազգ”, “ազգային պետություն” և “ազգային ինքնություն” հասկացությունները: Նման փոխարկումների հետևանքով տեղաշարժվում, խախտվում և վերարժևորվում են նախկին “սահմաններն” ու “տարածքները”: Միջնադարյան ժողովուրդներին և պետություններին փոխարինելու են գալիս արդիական ազգերն ու ազգային պետությունները:
Պետության սահմանումը (չնայած միմյանց ներհակ և միմյանց հետ մրցակցող զանազան մեկնություններին) հիմնականում դիտվում է որպես քաղաքական այնպիսի կառույցների որոշակի համակարգ, որի նպատակը որոշակի սահմաններով տարածքի ներսում իշխանության կազմակերպումն է հանուն ընդհանուր շահերի կամ համընդհանուր բարիքի (well-before) [4]: Ընդ որում պետությունը, ներառելով կառավարության գործունեությունը, այդուամենայնիվ չի հանգում դրան: Պետության հասկացությունը տարբեր լինելով կառավարություն հասկացությունից` միաժամանակ լայն փոխառնչությունների մեջ է գտնվում “քաղաքական համակարգի”` “կառույցի ներսում գործող պարտադրանքներն ու պետական սեկտորն ստեղծող օրենքների ամբողջության” հետ: Այսպիսով իր մեջ ներառում է “կառավարությունը, պետական բյուրոկրատիան, օրենսդիր և դատական իշխանությունները, պետական և կիսապետական արհեստախմբերը և իրավական համակարգը” [5]:
“Ազգ” հասկացության ըմբռնման և “ազգի” ծագումնաբանության մասին գոյություն ունեցող տեսություններից կարելի է առանձնացնել հիմնարար երկու ուղղություն` անգլիա-‎ֆրանսիական և գերմանական: Սրանցից առաջինի համար ազգը որոշակի սուբէթնիկ սոցիոմշակութային հանրույթ կամ քաղաքացիություն է: Իսկ երկրորդ ուղղության համար` ազգը էթնոսի որոշակի տեսակ է [6]:
Ինչպես ակնհայտ է, նրանցից առաջինը ազգի ինտեգրացիոն տեսությունն է, իսկ մյուսը` դի‎ֆերենցիալ: Սակայն իրականում այս երկու ուղղությունները համադրելի են, ուստի սրանց միջև առկա ինչ-ինչ հակասությունները հաղթահարելի են, մասնավորապես` փոխլրացման համատեքստում:
Կ. Դեյչը ազգերի ծագումը կապում է փոխանակման տնտեսության ի հայտ գալու, սոցիալական շարժունության, քաղաքների աճի, հաղորդակցությունների ծավալման, կապիտալի համակենտրոնացման և այլ հետաքրքրությունների ի հայտ գալու հետ [7]:
Է. Սմիթը այն համարում է եռակի հետաքրքրությունների արդյունք, որպիսիք տեղի են ունենում տնտեսության, քաղաքականության և մշակույթի շրջանակներում, այսինքն հասարակական կյանքի աշխարհիկացման, “տպագիր կապիտալիզմի” և գրագիտության փոխներգործության արդյունք [8]: Այստեղից էլ ազգային պետության ըմբռնումը (որպես գաղափարախոսական-արժեքային, սոցիոմշակութային, հոգևոր, պատմական, լեզվական, տնտեսական և որոշակի տարածքային իրողություն) [9]:
Ժամանակի ընթացքում պետության և ազգի հասկացութենական տիրույթները սկսում են համընկնել: Սակայն արդեն քաղաքակրթական նոր` հետարդիական իրադրությունը, երբ կրկին ակտիվացել է համաշխարհայնացման գործընթացը, անորոշ է դարձնում ազգային պետության մեկնաբանությունն ու իմաստավորումը:
Նոր տեղեկատվական-հաղորդակցական համակարգը արմատականորեն կերպափոխել է տարածությունն ու ժամանակը, մարդկային կյանքի հիմնարար չափումները [10]: Տարածությունը զրկվել է իր մշակութային, պատմական, աշխարհագրական նշանակություններից: Ուստի միասնության քաղաքականության հիմնական հարցերը հակասության մեջ են մտնում ազգային տարածքների մեջ գործող պատմական գործընթացների հետ: Համաշխարհայնացման պայմաններում պետության և ազգի ներքին ու արտաքին սահմանների զատորոշումը կորցնում է իր նախկին իմաստը. “Պետությունն այլևս ինքնաբավ և անկախ կազմակերպություն չէ` նախատեսված միայն ազգային պատկանելիության սկզբունքով սահմանված բնակչության համար” [11]: Իսկ արդեն հաղորդակցության և տեղեկատվության միջոցների վերահսկմամբ և կիրարկմամբ հնարավոր է դառնում և ինքնության նոր ձևերի կերտում սոցիալական նոր միջավայրերի, հարաբերությունների ու վարքի երկխոսայնացման համածիրում [12]:
Ըստ Մ. Կաստելսի նոր տեղեկատվական տեխնոլոգիաները աշխարհը ինտեգրում են ինստրումենտալիզմի գլոբալ ցանցեր: Հաղորդակցությունը, միջնորդավորվելով համակարգիչներով` ծնել է վիրտուալ հասարակությունների/հանրույթների ընդլայն բազմազանություններ: Սակայն 1990-ական թվականներից սոցիալական և քաղաքական բնորոշ տարբերակիչ միտումը սոցիալական գործողության և քաղաքականության կառուցակազմումն է առաջնային ինքնությունների (արքետիպերի) շուրջ.
ա) կամ վերագրված, արմատավորված պատմականի և աշխարհագրականի վրա,
բ) կամ կրկին վերակառուցանումը իմաստների և հոգևորության տագնապալի որոնման շուրջ [13]:
Այսպիսով Տեղեկատվական հասարակության առաջին պատմական քայլերը, ինչպես ակնհայտ է, բնութագրվում է ինքնության որպես կազմավորող սկզբունքի գերակշռումով: Իսկ քանի որ ինքնությունը որպես արժեք ձևավորվում է ժամանակի ընթացքում և որոշակի հասարակությունների/հանրույթների պատմական կենսափորձի համածիրում, ապա այն չի կարող հաստատվել որպես համընդհանուր հրամայական. ամենայն սահմանում ինքնին վիճարկելի է: Մյուս կողմից, սակայն, այն ձեռք է բերում առանցքային հրամայական: Այդուհանդերձ ինքնության յուրաքանչյուր ըմբռնում մեկզմյուսին հանգեցնել-համադրելը, և այդ ըմբռնումներից յուրաքանչյուրով առաջնորդվող հանրային քաղաքականության իրականացումը հաճախ լուրջ լարվածությունների և հակասությունների տեղիք է տալիս նույն այդ սկզբունքների միջև:
Նման լարվածություններն ու հակասությունները հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է բանական և ընկերային արմատական կերպափոխության իրագործում, որի հիմնարար պայմանը պետք է լինի`
ա) հասարակության համախմբումը մի գերխնդրի շուրջ, ուր հանդես կգան բազում ինքնությունների բանական համադրմամբ: Միով բանիվ` Ազգային ինքնության տարբերության կառուցանում համադրման մեջ,
բ) Ինքնության մի նոր հարացույցը, որը պետք է ընդլայնվի` իր մեջ ներառելով մինչ այդ օտարված խմբերի դերակատարությունը,
գ) Արդյունավետ քաղաքական գործողության սահմանների ընդարձակումը, ուր (ամենատարբեր քաղաքակրթական միջավայրերում ապրելու պարտադրվածության արդյունքում) արտաքին “այլափոխական սահքի” կողքին առավել քան կարևորվում է մշակութային սահքը և համազգային գերխնդիրների (իբրև մշակութային ծրագրերի ու բանական առասպելների) “ճշգրիտ ըմբռնումն ու բանաձևումը” [14]:
Իսկ Համաշխարհայնացման հոլովույթում ի հայտ եկած Ազգային պետության ներքին և արտաքին “ճեղքվածքները” հաղթահարելու համար կարելի է առաջադրել երկու հնարավոր և միմյանց փոխլրացնող արար (ընդ որում որպես լուծման սոսկ մի տարբերակ) [15]:

ԱՐԱՐ Ա: Ներքին և արտաքին “ճեղքվածքները” նախ հնարավոր կլինի հաղթահարել Ստեղծագործ Հանրույթի (ՍՀ) ակտիվ դերակատարությամբ, որոնց մոտ “ի հայտ են գալիս գաղափարներ և նորի զգացումներ և հետևաբար հասարակական նոր կերպերի արարչագործման միտում” [16]: ՍՀ-ի կազմավորման հետևանքով պետք է կառուցակազմվի Միկրոպոլիսը` որպես Ազգային պետության հասկացության նոր մեկնարկային շաղախ: Ի հայտ եկած “ճեղքվածքները” շտկելի են մշակութային տեքստերի վերաիմաստավորմամբ (ՍՀ-ի ներքին հաստատութենական կառույցի համատեքստում), որոնց հետնախորքի վրա “բացահայտվում են առտնին իրողությունների հավերժական արքետիպերը” [17]: Ուստի`
ա) ՍՀ-ի շրջանակներում ակտիվացնելով ռացիոնալ սկզբի կիրարկումը, ծագում է ներունակության դրսևորման մի հարթակ, որի վրա կարող է տեղի ունենալ հատագա զարգացումը [18]: Այսինքն կրկին վերարժևորվում և ակտիվացվում է “ԳԻՏԵԼԻՔԻ” հիմնախնդիրը, քանի որ ներկա դարաշրջանում տեխնոլոգիանները փոխարինվում են “գիտելիքով” և/կամ “ինտելեկտի կապիտալով”:
բ) ՍՀ-ի շրջանակներում կազմակերպել տարեկան մեկ (ռեսուրսների և հնարավորության դեպքում` մի քանի) “Վերլուծական/Համադրական շաբաթներ”, որին մասնակցելու են զանազան մասնագիտության գիտնականներ (մաթեմատիկոսներ, տնտեսագետներ, ֆիզիկոսներ, կենսաբաններ, սոցիոլոգներ, իմաստասերներ, հոգեբաններ, պատմաբաններ և այլն): Այդ շաբաթները կանխավ որոշարկված պետք է լինեն մեկ տարի առաջ: Դիցուք, բոլոր մասնագետներին տրված կլինի մի որոշակի գիտաթեմա կամ հիմնախնդիր (օրինակ, “քաղաքակրթություն” հասկացությունը և դրա ըմբռնումը), որի շուրջ կատարված հետազոտական արդյունքները կքննարկվեն և կհամադրվեն այդ ժամանակահատվածում:
գ) Այնուհետև ՍՀ-ի շրջանակներում մշակված հարացույցները կիրարկել հասարակական կյանքում:
դ) Դրանց գործուն քննարկումներով` հիմնադրել այլազան ՍՀ-ներ (իրենց Միկրոպոլիսներով հանդերձ):
Այստեղ մոտենում ենք Մաշտոցյան մշակութային ինքնարարման մոդելին` երբ հատուկ խնդիր է դրվում կառուցակազմել հայ համակեցական ՆՈՐ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿԻՆ համապատասխան ՆՈՐ ՍՈՒԲՅԵԿՏ ու ՀԱՆՐՈՒՅԹ: Հստակ դրվում է ՏԵՍԱԿԻ վերարժևորման և վերաիմաստավորման խնդիրը, ինչը Մաշտոցը կարողացավ լուծել ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ բարձր արժևորմամբ` այլոց ձեռքբերումների և տեղականի համադրման ճանապարհով:
Այսպիսով, պահանջվում է “ազգային ինքնություն” հասկացության նոր սահմանում, որը պարզապես չի մերժում մշակութային բազմազանությունը և որը կազմակերպվում է մշակութային զանազանությունների համադրության ընթացքում:

ԱՐԱՐ Բ: Իրագործելով Արար Ա-ի համակեցական կերպի` Ստեղծագործ Հանրույթի և Միկրոպոլիսի արարչագործումը, հույժ անհրաժեշտ իրողություն է դառնում խստիվ որոշարկել Հոգևոր Հայաստանի ժամանակային և տարածական շրջանակներն արդեն Համացանցային հնարավորությունների համատեքստում` հեռավոր անցյալի պատմությունը ձևակերպելով իբրև հարցադրումների մի ամբողջականություն: Այսինքն`
ա) ստեղծել Հոգևոր Հայաստանի մի կայքէջ, ուր զետեղված կլինեն Պատմական Հայաստանի (Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Կիլիկիա, Սփյուռքներ և այլն) մշակութային/քաղաքակրթական, տնտեսական և քաղաքական ռիթմերի համադրական մի մակետ` ողջ գանձերով հանդերձ (պատմություն, ճարտարապետություն, մշակույթ և այլն):
(Դիցուք Բիթլիս քաղաքն իր պատմա-աշխարհագրական, մշակութային, քաղաքակրթական և այլ ընդգրկվածությամբ: Այստեղ կզետեղվի քաղաքի մանրակերտը (հնարավորության դեպքում` բոլոր ժամանակների)` եկեղեցիները, դպրոցները, շուկաները և այլն: Օրինակ, եկեղեցիներում կզտեղվեն այն գրքերը, որոնք ստեղծվել կամ արտագրվել են այդտեղ: Ընդ որում այս գաղափարը կարելի է զարգացնել այլ չափույթներով: Անգամ կարելի է վիրտուալ բանկեր զետեղել Բիթլիս քաղաքի որևէ հատվածում և դրան տալ օրինական գործունեության ընթացք: Այդպիսով միմյանց կհամադրվեն վիրտուալը (իրական Բիթլիսում ներկայումս հայություն չկա) և իրականը (վիրտուալ Բիթլիսում գործում են իրական բանկեր): Բիթլիսի օրինակով կհամադրվեն պատմա-աշխարհագրական, մշակութային և այլ նշանակություն ունեցող նշանավոր կենտրոները):
Դրա հիմնարար նպատակը լինելու է ժամանակի տարբեր չափույթներում “փշրված” Հայկական քաղաքակրթության միավորում-միահյուսումը մեկ ընդհանրական կառույցի` Մեգապոլիսի կամ Հոգևոր Հայաստանի համատեքստում, քանի որ հայոց ազգային պետությունը սոսկ տարածական-աշխարհագրական կառույց չէ, այլև հոգևոր-պատմական հարացույց է:
բ/ Ստացվում է, որ այդ տարածության մեջ մենք հնարավորություն կունենանք ոչ միայն պահպանել “փշրվող” Ազգային պետությունը, այլև դրան զուգահեռ կայացնել նոր մի տիրույթ, ուր ի պահ տալով “նյութական գոյացությունների բացարձակ արժեքները” [19], իրագործում ենք դրանց երկխոսությանը ժամանակի բոլոր ռիթմերի (թե’ սինքրոնիկ և թե’ դիաքրոնիկ) համադրական միջավայրում: Դրանք ևս պլատոնա-պլոտինոսյան հարացույցի օրինակով նպատակաուղղված կլինեն առ Գեղեցիկը, Ճշամրիտը, Էությունն ու Բարիքը [20]: Սա ևս կիրարկելի է “մեջբերումների միջոցով”: Ընդ որում այդ համատեքստի կենտրոնում դրվում են “Արտաշիսյան Հայաստանի”, “Մաշտոցյան դպրոցի” և “Մաշտոց-Խորենացի դիմակների” հարացույցները:

Սա լինելով ուտոպիական և առավել պահպանողական կառույց` այդուամենայնիվ, ներառելու է “Ազատության պատուհանը”, որը համապատասխանում է Յ. Հաբերմասի կողմից մշակված “Հանրային ոլորտ” հասկացությանը [21], ուր ժամանակը գտնվում է առավել հոսուն վիճակում: Մի տարածություն, ուր մասնակցությունը խաղարկվում է “խոսելու” միջոցով, ասելու և լսելու միջավայրում [22]: Այստեղ մասնակիցները խորհրդակցում են իրենց առտնին գործերից սկսած մինչև վերամբարձ գաղափարների շուրջ: “Ազատության պատուհանի” տիրույթը նպաստելու է ոչ միայն տրամասույթային (դիսկուրսային) կարծիքի ձևավորմանը, այլև (և հատկապես) սոցիալական ինքնությունների, ապա և ազգային համընդհանրական ինքնության ձևավորմանն ու հաստատմանը, ընդ որում ելակետ ունենալով այն իրողությունը, որ մշակույթի` որպես հոգևոր կազմակերպումի, միջավայրը կառուցակազմված է ճանաչողական և արժեքային հիմնարար տարրերից: Ճանաչողական տարրը (կամ նշանա-խորհրդանշական) մարմնավորում է Գիտելիքը` որոշակի հասկացությունների ձևակերպումն ու ներկայացումը լեզվի տիրույթում, իսկ արժեքա-որոշարկող համակարգը` սոցիալական սուբյեկտների, որոնք սոցիալական գործողությունների բարձրագույն սկզբունքներն են, և մշակում են անհատների համախմբումը հանրույթի մեջ: Համաձայն Վոյթի և Վուդենի մոդելի ցանկացած էթնիկական համակարգի կազմավորման գործընթացի ժամանակ արժեքները ինտեգրման մեծ դերակատարություն ունեն [23]: Այդ համակարգի հիմնարար տարրերի շարքում (արժեքներ, նորմեր, օրենքներ, գիտական գիտելիքներ և այլն) հենց արժեքներն են համակարգաստեղծ գործոնները: Իսկ Հոգևոր Հայաստանի կայքէջի տիրույթում հաստատագրված “նյութական գոյացությունների բացարձակ արժեքները” և դրանց հետ համահարաբերումը ստեղծում է նոր ինքնությունը:
Այս տիրույթում էլ հնարավոր կլինի ձևավորել այլազան Միկրոպոլիսներ` իրենց Ստեղծագործ Հանրույթներով հանդերձ, որոնց համագործակցության շնորհիվ հնարավոր կլինի արարչագործել անշարժ Մեգապոլիսի շարժուն պատկերը:
Ուստի, Համացանցային Հոգևոր Հայաստանի տեսաբանման և իրագործման դիսկուրսների համատեքստում հնարավոր կլինի ազգի և ազգային ինքնության միասնացնող իմաստի նորովի արարչագործումը, այսինքն` ԳԵՐԽՆԴՐԻ ձևակերպումը:

Շարունակությունն՝ այստեղ