ՀՀ նախկին (2008-2018թթ.) արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը մանրամասն ներկայացրել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության ձևաչափում արցախյան հակամարտության կարգավորման գործընթացն ու զարգացումները: Նալբանդյանի խոսքով՝ իր՝ պաշտոնից հեռանալու պահի դրությամբ՝ 2018 թվականին, ակնհայտ էր, որ այս ամենից հեռանալը կարող էր անկանխատեսելի հետևանքներ ունենալ:
2008-2018թթ. ՀՀ արտգործնախարարի պաշտոնը զբաղեցրած Էդվարդ Նալբանդյանը 10 տարի շարունակ եղել է բանակցությունների անմիջական մասնակից: Նախկին արտգործնախարարը համաձայնել է պատասխանել Sputnik Армения-ի հարցերին:
- Պարոն Նալբանդյան, այսօր Հայաստանում բուռն քննարկվում են Լեռնային Ղարաբաղում վերջին պատերազմին, դրա հետևանքներին, կարգավորման հեռանկարներին վերաբերող հարցեր: Ոչ պակաս հետաքրքրություն է առաջացնում և կարգավորմանն ուղղված բանակցությունների նախորդած ժամանակաշրջանը, մասնավորապես՝ այնպիսի պարամետրերի վերաբերյալ, ինչպիսիք են տարածքների վերադարձը, ԼՂ կարգավիճակը, ԼՂ-ն և ՀՀ-ն կապող միջանցքը, անվտանգության երաշխիքները: Կարո՞ղ եք այս պարամետրերի վերաբերյալ բանակցային գործընթացի որոշ մանրամասնել ներկայացնել:
- Ինչպես արդեն նշել եմ այս տարվա հոկտեմբերի 15-ին ձեր խմբագրության կողմից հրապարակված իմ հոդվածում, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների կողմից առաջարկված բոլոր աշխատանքային փաստաթղթերը, որոնք բանակցությունների առարկա են դարձել կողմերի միջև, նախատեսում էին Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի փաթեթային լուծում `կարգավորման բոլոր բաղադրիչների փոխկապակցման փուլային իրականացման միջոցով, կրկնում եմ` կարգավորման բոլոր բաղադրիչների փոխկապակցման միջոցով: Հայտնի է, որ առանցքային դերը միջնորդական ջանքերում 2008-2018թթ. Ռուսաստանը խաղում էր համանախագահող երկու այլ երկրների ՝ ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի լիակատար աջակցությամբ:
Կողմերի միջև բանակցությունների առարկա դարձած վերջին աշխատանքային փաստաթուղթն այն փաստաթուղթն էր, որը, ինչպես ես ընդգծել եմ իմ հոդվածում, ներկայացվել է 2011-ի հունիսին` Կազանում կայացած գագաթնաժողովում: Բայց նույնիսկ դրանից հետո՝ 2011 թվականից մինչև 2018 թվականը, շարունակվում էին ինտենսիվ բանակցությունները. 10 գագաթնաժողով, արտգործնախարարների երեք տասնյակ հանդիպումներ, տասնյակ առանձին հանդիպումներ համանախագահող երկրների դեսպան-միջնորդների հետ: Չնայած այս ժամանակահատվածում Ռուսաստանի և համանախագահող երկրների առաջարկած զարգացումները «աշխատանքային փաստաթղթեր» չդարձան, այդուհանդերձ, դրանց հիման վրա ստեղծվել է ամուր հիմք, որում ամրագրվել է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման համապարփակ մոտեցում: Այս մոտեցումը, տարբեր տատանումներով, ներառում էր Կազանի փաստաթղթում պարունակվող բոլոր բաղադրիչները: Միևնույն ժամանակ, հայկական կողմը հայտարարել է, որ այն գործնականում համահունչ է Հայաստանի դիրքորոշմանը:
Կազանում նախատեսված չէր որևէ փաստաթղթի ստորագրում: Խոսքը վերաբերում էր Հիմնական սկզբունքների տեքստի բանավոր համաձայնությանը, և միայն Լեռնային Ղարաբաղի կողմից այն հաստատելուց հետո նախագահները պետք է հանձնարարեին արտգործնախարարներին ՝ Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչների և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հետ համագործակցությամբ պատրաստել հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ համապարփակ համաձայնագրի նախագիծ:
Ինչի մասին էր խոսքը Կազանյան փաստաթղթում
Խոսքը Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման (ոչ թե ճշտման) մասին էր: Նախատեսվում էր, որ վերջնական կարգավիճակը կորոշվի համազգային քվեարկության միջոցով`արտահայտելով Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության ազատ կամարտահայտումը, ինչը իրավաբանորեն պարտադիր է: Միևնույն ժամանակ, շեշտվել է, որ քվեարկության դրվող հարցի կամ հարցերի ձևակերպումը ոչ մի բանով չի սահմանափակվի՝ ենթադրելով ցանկացած կարգավիճակի ընտրություն: Քվեարկությանը մասնակցող ԼՂ բնակչություն ասելով՝ հասկացվում էր ցանկացած ազգության անձինք այն նույն համամասնությամբ, որը ԼՂ-ում կար 1988թ.՝ մինչ հակամարտության սկսվելը (խոսքն այստեղ միայն քվեարկությանը տոկոսային համամասնության մասին էր և ոչ թե որևէ այլ բանի): Իր վերջնական կարգավիճակը որոշելուց առաջ Լեռնային Ղարաբաղը ստանում էր միջանկյալ կարգավիճակ՝ դրա բոլոր ձևերի մանրամասն նկարագրությամբ` ներառյալ իշխանության օրենսդիր և գործադիր մարմինների ձևավորում և գործունեություն, դատարանների, իրավապահ ուժերի ստեղծում և գործունեություն, պայմանագրով նախատեսված ոլորտներում արտաքին հարաբերությունների իրականացում, օտարերկրյա ներդրումների հասանելիություն և մուտք միջազգային շուկաներ, ինչը գործնականում նշանակում էր «ստատուս քվո պլյուս»:
Անվտանգության երաշխիքներ
Միջանկյալ կարգավիճակի պայմաններում նախատեսվում էին անվտանգության բազմաստիճան երաշխիքներ. Ադրբեջանի պարտավորությունը՝ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ ուժ չկիրառելու վերաբերյալ, միջազգային խաղաղապահ գործողություն ՝ խաղաղապահ ուժերի տեղակայմամբ, Հայաստանի դերի ճանաչում որպես ԼՂ անվտանգության երաշխավոր, ԼՂ ինքնապաշտպանության ուժերի կողմից անվտանգության ապահովում, համանախագահ երկրների կողմից անվտանգության երաշխիքներ և այդ նպատակով նաև ընդունված ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի համապատասխան բանաձև:
Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ կապող միջանցք
Վերջնական կարգավիճակի որոշումից առաջ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները պետք է ապահովեին և լուծեին անվտանգության և միջանցքի օգտագործման բոլոր հարցերը`ելնելով խաղաղության պայմանագրի ուժի մեջ մտնելու պահին գոյություն ունեցող ստատուս-քվոյի պայմաններից: Այս միջանցքի վերջնական կարգավիճակը և լայնությունը պետք է որոշվեին Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը որոշելու համատեքստում:
Տարածքների վերադարձ
Փաթեթային համաձայնագրի շրջանակներում այնպիսի պարամետրերի վերաբերյալ, ինչպիսիք են վերջնական կարգավիճակի, միջանկյալ կարգավիճակի, միջանցքի և այլ տարրերի սահմանումը, միջազգային և այլ հստակ երաշխիքներից և անվտանգության քայլերից, ինչպես նաև խաղաղապահ ուժերի տեղակայումից հետո նախատեսվում էր հինգ շրջանների վերադարձ: Լաչինի և Քարվաճարի շրջանների ոչ միջանցքային մասի վերադարձը նախատեսված էր Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը որոշելու համար համազգային քվեարկություն անցկացնելու կազմակերպչական հարցերի համադրման հետ միասին: Միևնույն ժամանակ նշվել է, որ կողմերը ձգտելու են համակարգել այդ հարցերը այնպես, որ համապատասխան համաձայնագրերը սկսեն կիրառվել խաղաղության համաձայնագրի` ուժի մեջ մտնելուց հինգ տարի անց:
Սկզբունքորեն կարևոր է, որ Հայաստանի և համանախագահների դիրքորոշումները գործնականում համընկնում էին: Իսկ Ադրբեջանը, չհամաձայնելով, գործնականում հակադրվում էր միջազգային միջնորդական մանդատ ունեցող ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին, այսինքն՝ միջազգային հանրությանը:
2018-ի մայիսին թողնելով Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնը՝ ես նշեցի, որ կարևոր է շարունակել ջանքերը՝ պահպանելու, համախմբելու և հետագայում բարելավելու համար այն ամենը, ինչ կուտակվել է այս տարիների ընթացքում բանակցային գործընթացում ՝ խաղաղ կարգավորման հասնելու համար:
Պարզ էր, որ այս ամենից հեռանալը կարող էր անկանխատեսելի հետևանքներ ունենալ: Նույն կարծիքի են ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները:
Հիշեցնենք, որ նոյեմբերի 9-ին Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարները Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների տեղակայման շուրջ պայմանավորվածություն են ձեռք բերել, ստորագրվել է հայտարարություն, որով Ադրբեջանին են անցնում Արցախի յոթ շրջանները, Շուշին ու Հադրութը` բացառությամբ մի գյուղի, գյուղեր Ասկերանի ու Մարտունու շրջանից, ինչպես նաև Մարտակերտի շրջանի Թալիշ և Մատաղիս գյուղերը։
Ըստ այդ հայտարարության՝ Լեռնային Ղարաբաղում շփման գծի երկայնքով և Լաչինի միջանցքի երկայնքով տեղակայվում է Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորախումբ, այդ թվում՝ հրաձգային զենքով զինված 1960 զինծառայող, 90 զրահամեքենա, 380 միավոր ավտոմոբիլային և հատուկ տեխնիկա: ՌԴ խաղաղապահների մի մասին արդեն տեղակայվել է Արցախում։
