Կրոնական հողի վրա քաղաքացիական պատերազմը Եվրոպայում պայմանավորված էր նաև գրատպության ոլորտում հեղափոխությամբ: Փաստացի մասսայաբար տպվող գրքերն ու կրոնական գրականությունն առաջին հերթին ուռճացրեց օբսկուրանտիզմն ու թյուրըմբռնումը, և դարձավ վեճերի հարուցիչ, որոնք վերածվեցին մասսայական սպանդի: Այս դեպքում նույնպես, թե համապատասխան իշխանությունների և թե եկեղեցու տեխնիկական հնարավորությունները թույլ չտվեցին կանխել ճգնաժամը: Չկար ու չէր կարող լիներ այդքան ոստիկան ու հոգևորական, որ իրավիճակը կայունացներ ու ցրեր օբսկուրանտիզմը ճշմարտությամբ: Դետերմինիզմն, այսպես կոչված «ազատ կամքի» ճնշման տակ ջախջախիչ պարտություն կրեց, որի սկիզբը, կարելի է համարել 451 թվականի Քաղքեդոնի ժողովը, իսկ ավարտը Եվրոպայում Երեսնամյա պատերազմի մեկնարկը 1618-ին: Ընդ որում սա ոչ թե դավանաբանական կամ գաղափարախոսական պարտություն էր այլ բացառապես քաղտեխնոլգիական: Պատմությունը բազմաթիվ օրինակներ գիտի երբ հզորագույն բանակ ունեցողները քաղտեխնոլոգիաները շնորհիվ փլուզվում են առանց մարտի, Հին Եգիպտոսը, Բյուզանդիան, Կաթոլիկ եղեկեցին ու Սովետական Միությունը դրա վառ օրինակներ են:
Գրեթե նույն ժամանակահատվածում սկսվեց ազատականության հաջորդ՝ տնտեսագիտական փուլի մեկնարկը, այն բնական կերպով համընկավ ինդուստրիալ հեղափոխության արևածագի հետ: Դետերմինիմզի քրիստոնեական տարբերակի՝ «ափգրեյդի», վախճանը համընկավ ֆեոդալական կարգերի տապալման հետ: Հոգևորականները չէին կարողանում բացատրել մարդկանց, թե ինչու է պետք դառնալ ոչ նյութապաշտ մի ժամանակաշրջանում, երբ հենց նյութը և նյութերի արդյունավետ կառավարումն էր դառնում տնտեսության հենասյուն: Հաստոցների վրա ոչ միայն գրքեր էին տպվում, այլ սերիական արտադրություն էր հիմնվում բազմաթիվ այլ ոլորտներում: Առավել հաջողակ էր նա, ով նվազագույն ռեսուրսով առավելագույն արդյունքն էր ստանում և հաջողացնում էր այդ արդյունքը վաճառել ավելի մեծ շահույթով, քան մրցակիցները: Մարդիկ այսուհետ ոչ թե պետք է սիրեին դիմացինին, այլ մրցեին դիմացինի հետ հանուն ազատ կամքի արտահայտման իրավունքի: Այդ ազատ կամքը դրսևորելու իրավունք ընդձռնում էր՝ վաստակված կամ այլ միջոցներով ձեռք բերված գումարը: Համարվում էր, որ ով ունի փող, նա իր ճակատագրի տերն է: Ունես փող, ունես ազատություն, իսկ եթե չունես փող, ուրեմն դրան պիտի ձգտես: Իրականում իհարկե ոչ թե մարդիկ էին կուտակում փող, այլ փողն էր կուտակում մարդկանց: Եթե Ֆեոդալիզմի օրոք կար արխետիպային տիրոջը մարմնավորող ֆեոդալ կամ նահապետ (հայր) և ծառային մարմնավորող հեզ ու խոնարհ հողագործ (որդին), ապա կապիտալիզմի օրոք տիրոջը մարմանվորեց կապիտալը կամ փողը (մամոնան), իսկ ծառա դարձան բոլորը, մարդիկ իրարից տարբերվում էին միայն ծառայելու գրաֆիկով:
Բողոքականությունը լիովին հարմարեցվեց այս տնտեսական մոդելի տակ: Այս «սոփեստների» պնդմամբ օրհնված էր նա, ով մրցունակ էր, և աստված պարգևատրում էր նրան, ով առավել արդյունավետ, պարտաճանաչ և հետևողական կապիտալ կուտակող էր: Մարդու կյանքի նպատակը դարձավ, ոչ թե խաղաղություն գտնելը, այլ երջանկություն հետապնդելը: Կյանքի անխուսափելի ու կանխորոշված չարիքների հետ համակերպվելը ու խաղաղվելը դադարեց լինել հիմնական ուղենիշ, դրա փոխարեն առաջ բերվեց բնազդները բավարարելու ձգտումը: Այսուհետ հպարտությունը ոչ թե զսպել էր պետք, այլ խրախուսել ու շահագործել: Մարդը պետք է հպարտանար իր նվաճումներով և դրանց համար անդադար ու քրտնաջան աշխատեր: Մարդը պետք է նախանձեր իրենից ավելի արդյունավետ աշխատողին: Մարդը պետք է ագահաբար կուտակեր կապիտալ, որովհետև դա էր քարոզվում, որպես հոգու փրկության միջոց: Որկրամոլությունն ու բղջախոհությունը դարձան կուտակված կապիտալի վայելելու միջոց: Քրիտոսնեական 7 մահացու մեղքերից միայն երկուսն էին բողոքականների համար պահպանել իրենց արդիականությունը՝ ծուլությունն ու բարկությունը, ինչը բնական էր, քանի որ մեկը սպառնում էր կապիտալի կուտակման արդյունավետությունը, իսկ մյուսը՝ բուն կուտակված կապիտալին անվտանգությանը:
Այս սպառնալիքներից զերց մնալու նպատակով կապիտալիստական հասարակությունները սկսեցին անցնել դեմոկրատական կառավարման մեխանիզմի: Աստծո կողմից օծված միապետերը իրենց իշխանությունը զիջում էին հասարակության կողմից ընտրված դեմոգոգներին, սակայն այս մոդելը իրականում շատ հեռու էր հին հունականից: Եթե Աթենքում հանրության 15%-ը կազմող ընտրյալներն էին ընտրում իշխանավորներին, իսկ մնացած 85%-ը ստորադասվում էին, ապա կապիտալիստների մոտ ստորադասվում էին գրեթե 100%-ը, բայց, ի տարբերություն Աթենքի, նրանք ենթադրաբար ստանում էին իրենց իբր թե ազատ կամքը իբր թե արտահայտելու իբր թե իրավունք: Սա շատ արդյունավետ միջոց էր հասարակության շրջանում պարբերաբար ծագող դժգոհություններն ու բարկությունը չեզոքացնելու համար, քանի որ մարդիկ շատ ավելի քիչ են հակված պատասխան պահանջել այն ղեկավարներից, ում հենց իրենք էլ իբր թե ընտրել են: Կապիտալիստն ընդամենը պետք է հետևողականորեն համոզեր մարդկանց, որ իշխանությունը ձևավորվել է իրենց իսկ ազատ կամքի արտահայտման արդյունքում, որ դեմոկրատիան մարդու ազատ լինելու խորհրդանիշն է, նույնիսկ սոված մարդու:
Ցանկացած քարոզ, որը կմատնանշեր ազատ կամքի թեզի կեղծավորությունը, պետք է չեզոքացվեր հին ու բարի օբսկուրանտիզմի գործիքակազմով՝ սկսած զրպարտությունից, վերջացրած ծաղրով: Քանի որ թե ուղղադավան քրիստոնյաները և թե դետերմինզիմի այլ հոսքերի ներկայացուցիչները կապիտալի հանդեպ անտարբերության պատճառով չէին կարող ազատականների հետ մրցել տեղեկատվական տեխնոլոգիաների առումով, այս մարտում կողմերից մեկը դատապարտված էր պարտության: Ինչքան էլ ճշմարիտ լիներ դետերմինիստի քարոզը լեռան գագաթին, այն միևնույն է հասարակությանը չէր հասնի, քանի որ բոլոր տեղեկատվական միջոցները ենթարկվում էին կապիտալին՝ թերթերը, ալիքները, սոցցանցերը, լրագրողները, ծաղրածուները, դերասաններն ու երգիչները, դեմոգոգները, գիտնականները և վերջիվերջո ֆեյքերը: Այս ազդեցության գործակալներից յուրաքանչյուրն ուներ իր թիրախը՝ մեկն ազդում էր մարդու ստամոքսի վրա, մյուսը՝ ուղեղի, երրորդը՝ սեռական օրգանների, բոլորով միասին նրանք մարդու օրգանիզմը տրամադրում էին ցանկալի որոշում կայացնելու համար: Անհատ քաղաքացին, գտնվելով վերոհիշյալ ազդեցության գործակալների վերահսկողության դաշտում, բայց վստահ լինելով սեփական ազատականության մեջ, գնում էր ու մասնակցում ընտրություններին՝ կայացնելով կապիտալի հարատևության և բազմապատկման համար ամենա «ցանկալի» որոշումը: Ինչպես ցանկացած համակարգ, սա նույնպես պարբերաբար խոտան էր տալիս, որը սակայն շատ արագ վերացվում էր, հաճախ ֆիզիկապես:
Մարդու եսը շոյող այս պատրանքը պահպանվում էր ոչ միայն արտաքին քարոզչությամբ, այլ նաև մարդու օրգանիզմի վրա շատ նյութականացված ներազդեցությամբ: Թերթերի, ալիքների, սոցցանցերի, դերասանների ու դեմոգոգների քարոզած եսասիրությունը նյութականանում էր հեդոնիզմի միջոցով, որն էլ հիմնադրեց սպառողականությունը: Եթե դետերմինացված մարդու նպատակը սեփական կյանքի կանխորոշվածության փաստի հետ խաղաղվելն ու համերաշխ ապրելն էր և սեփական կենդանական բնազդների ճնշման միջոցով հոգևոր վերելքի զգտելը, ապա ազատականները բնականաբար պետք է խրախուսեին բնազդների բավարարումը, որպես սեփական խղճի ազատության դրսևորում: Ծխող կինը, ոչ թե թմրամոլության հակում տղամարդկանց հետ կիսող մարդ էր, այլ՝ ազատություն տենչող հեղափոխական: Ծնողի հետ վիճող երեխան, ոչ թե անդաստիարակ էր, այլ ազատ ոգու տեր, ապագա հեղափոխական: Անբռնազբոս սեռական կյանք վարողը, ոչ թե շնացող պոռնիկ էր, այլ՝ իր մարմինն ազատագրած ուժեղ և անկախ մարդ: Հոգևոր խաղաղությանը հակադրվում էր մարմնական երջանկությունը: Այս խղճի ազատության մոլուցքը վերջիվերջո վերածվեց խղճի բացակայության և բերեց ոչ միայն եթերային համարվող հոգևոր աղքատության, այլ շատ իրական և շոշափելի հոգեկան խանգառումների:
Կենսաքիմիական տեսանկյունից մարդու երջանկության բանաձևը բավականին պարզ է։ Այն կայանում է սերոտոնինի, դոֆամինի, օքսիտոցինի և այլ նեյրոտրանսմիտերների առաջացման մեջ: Մարդը պետք է ձգտեր այն բոլոր արտաքին հարուցիչներին, որոնք խթանում էին վերոհիշյալ նյութերի առաջացումը: Նյութեր, որոնք մարմնի մեջ էյֆորիայի զգացում են առաջացնում: Մեկը արտադրվում էր ցանկալի սնունդ ընդունելիս, մյուսը ցանկալի կնոջը կամ տղամարդուն ունենալիս, երրորդը ցանկալի իր գնելիս: Քանի որ ամենահեշտ էյֆորիայի ճանապարհն ալկոհոլն ու թմրանյութն է, շատերը հենց դրան էլ հանգրվանում էին: Այս ամենին հասնելու համար մարդը պետք է աշխատեր ու լիներ հասարակության պատասխանատու, ասել է թե՝ անշառ անդամ: Պարտաճանաչները խրախուսվում էին գումարով, չարաճճիներին նույն գործիքով պատժում էին, քանի որ մարդու համար ամենասարսափելին երջանկությանը հասնելու երազանքից զրկվելն էր: Մարդկանց բոլոր միջոցներով վստահեցնում էին, որ դրանից զատ այս աշխարհում նրանք էլ անելիք չունեն: Մարդու միակ առաքելությունը կայանում էր հանուն դոֆամինի և սերոտոնինի կապիտալիստական համակարգի արտադրած պրոդուկտները սպառելու մեջ:
Ցավոք, կամ երևի բարեբախտաբար, մարդու օրգանիզմն ունի մի շատ կարևոր նրբություն այն բավականին շուտ է ընտելանում միջավայրին, այդ թվում նաև միջավայրից հասնող ազդակներին: Սա առավել ակնառու է թմրամոլների օրինակով: Մարդու օրգանիզմը բավարարվելու համար պահանջում է անընդհատ ավելացնել դոֆամինի հարուցիչների քանակը: Եթե թմրանյութի առաջին չափաբաժնից մարդն իրեն 10 պայմանական միավորի երջանիկ է զգում, ապա հաջորդ չափաբաժնից երջանկության վարկանիշը իջնում է և օրգանիզմը պահանջում է ավելացնել չափաբաժինը: Ընդ որում, օրգանիզմը գնալով ավելի ու ավելի «պահանջատեր» է դառնում:
Նույն պրոցեսը տեղի է ունենում սպառման ցանկացած առարկայի դեպքում։ Թմրանյութը պարզապես դրա ամենա ցցուն օրինակն է: Սպառողականության 200 տարվա հաղաթարշավի արդյունքում սպառողները բաժանվեցին երկու խմբերի․ նրանց, ովքեր, թմրամոլների լեզվով ասած, «պերեդոզից» կործանվեցին, և նրանց, ովքեր, նույն բառապաշարով ասած, սկսեցին «լոմկվել»: Պերեդոզավորները կորցնում էին իրենց պիտանելիությունը մոտիվացիայի բացակայության պատճառով, իսկ լոմկայի մեջ գտնվողները չէին կարող ծառայել կապիտալին՝ ֆիզիկական խնդիրներից ելնելով: Զարգացած կապիտալիստական հասարակություններում էլիտան դադարեց մրցել իրար մեջ ու հակված չէր ձգտել նոր բարձունքների, իսկ մահկանացուները, չկարողանալով բավարարել օրագանիզմի էյֆորիայի պահանջները, մասսայաբար ձեռք էին բերում հոգեկան խնդիրներ: Բանը հասավ նրան, որ հայտարարվեց ընկճախտի այսինքն՝ դեպրեսիայի համաճարակի մասին: Ընկճվում էին մարդիկ, ովքեր ամբողջ կյանք, երբեմն մի քանի սերունդ շարունակ, ձգտում էին խոստացված երջանկության երազանքին, բայց ոչ մի կերպ չէին հասնում՝ համատարած էյֆորիայի քարոզչության ֆոնին իրենց զգալով մեկուսացված: Ավելին՝ այս ամենի ֆոնին երկու խմբերն էլ դադարեցին վերարտադրվել ու ակամայից սկսեցին զրկել կապիտալիստներին, թեկուզ թմրամոլ ու չմոտիվացված, բայց գոնե ինչոր աշխատուժից: Մարդկանց ստիպելով մոռանալ հոգևորը և հետապնդել նյութականը՝ ազատականները հասան նրան, որ մարդիկ կտրվեցին իրականությունից ու հրաժարվեցին թե՛ կամքից և թե՛ խղճից: Սպառողական այս ճգնաժամի արդյունքում ծնվեց սոցիոլոգիական մի ռախիդ պտուղ, որը անվանեցին պոստմոդեռնիզմ:
Պոստմոդեռնիմզը բնութագրում են որպես մշակութային հոսք, որը հարցականի տակ է դնում օբյեկտիվ իրականության, բարոյականության, արժեքների, լոգիկայի, առաջընթացի և առհասարակ ճշտի գոյությունը: Պոստմոդեռնի հետևորդներին բնորոշ է հոռետեսությունը, ցանկացած գաղափարի հանդեպ հեգնական վերաբերմունքը և մերժողականությունը: Ճակատագրի հեգնանքը կայանում էր նրանում, որ մարդու ազատ կամքի և ռացիոնալության քարոզիչները վերջիվերջո ծնեցին պսոտմոդեռնի սերունդ, որը մերժեց առաջին հերթին հենց ռացիոնալությունը: Սակայն անհատ մարդու ռացիոնալ էակ լինելու թեզը մերժվեց ոչ թե հոգուդ կոլեկտիվ գիտակցության և դետերմինիզմի, այլ առհասարակ որպես գաղափար, ի թիվս բոլոր այլ գաղափարների: Պոստմոդեռնը ոչ թե պնդում է, որ ազատ կամքը, կապիտալիզմն ու կոնսյումերիզմը ճիշտ չեն, այլ պնդում է, որ ճիշտ առհասարակ չկա: Սա հետևանք էր նրա, որ դարերով տարված օբսկուրանտիզմի քարոզը, որը կայանում էր նրանում, որ ցանկացած դիսկուրս պետք էր մտցնել փակուղի, որպեսզի քողարկել ազատ կամքի գոյություն չունենալը, հասավ նրան, որ մարդիկ սկսեցին մտածել, որ ճիշտ առհասարակ գոյություն չունի: Հետևաբար, երբ մարդկանց սկսեցին համոզել, որ համասեռամոլը ոչ թե հոգեկան հիվանդ է, այլ մարդկային տեսակների բազմազանության մասնիկ կազմող ազատական հասարակության լիիրավ անդամ, մարդիկ, գտնվելով ծանր քարոզչության տակ, չկարողացան դրան հակաճառել: Ցանկացած հակաճառող մարգինալիզացվում էր, դուրս էր մղվում հոտից ու ենթարկվում հարձակումների: Ազատ կամքի ու մարդու ռացիոնալության ջատագովները սկսեցին բանտարկել նացիոնալ սոցիալիստական գրականություն տարածողներին, ու ծնողական իրավունքից զրկել ան մարդկանց, որոնք չէին ուզում իրենց որդուն շրջազգեստ հագցնել: Այսինքն մարդիկ ազատ էին կամենալ միայն այն, ինչ քարոզիչների կողմից համարվում էր անհրաժեշտ, բայց շեշտվում էր, որ ճիշտ ու սխալ գոյություն չուներ, դրա փոխարեն կար բազմակարծություն... կառավարվող բազմակարծություն: Արդյունքում, հարձակումներից զերծ մնալու համար մարդիկ սկսեցին ենթագիտակցաբար մերժել ճշտի առկայությունն առհասարակ: Նմանօրինակ տոտալիտար բազմազանություն կոչեցյալը կարա գոյություն ունենա միայն այն հասարակությունում, որտեղ չկա սխալ, հետևաբար չկա նաև ճիշտ:
Տրամաբանելու ունակ մարդկանց համար այս մշակութային հոսքի աբսուրդը բավականին ակնհայտ էր: Եթե ինչոր մեկը պնդում է, որ ճիշտը չկա, ուրեմն նա խաբում է, որովհետև, իր իսկ ասելով, ճիշտը չկա: Սա էր օբսկուրանտիզմի գագաթնակետը, կամ ավելի շուտ հատակը և փակուղին միաժամանակ: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների մեջ ծավալուն ներդրումների հաշվին այս բազմազան անբովանդակ դատարկաբանության հանդեպ պարտադրված հանդուրժողականությունը թեկուզ և լուծեց մարդկանց պոտենցիալ բարկությունը մարելու խնդիրը, բայց չկարողացավ պայքարել աճող ծուլության և դրանից բխող ինքնակործան տենդենցների դեմ: Լիբերալիզմ-կապիտալիզմ-դեմոկրատիա առանցքից դուրս գտնվող քաղգործիչները, գրողները և այլ հանրային անձինք դուրս էին մղվում հանրության տեսադաշտից: Սոցցանցերը սկսեցին արգելափակել անցանկալի օգտատերերին: Ծայրահեղ դեպքում մարդկանց ազատազրկում էին: Հանրային ազդեցության համապատասխան տեխնոլոգիաների մեջ խոշոր կապիտալ ներդնելով՝ «ազատականներին» հաջողվեց զսպել դետերմինիզմի վերածնունդը ընդհուպ մինչև XXIրդ դարի սկիզբ։ Դար, որը նշանավորվեց արհեստական բանականության ծնունդով:
Առաջին, երկրորդ, երրորդ, չորրորդ և հինգերորդ մասերը կարող եք կարդալ հետևյալ հղումներով՝ Սահմանադրական կարգի տապալման մասին. մաս 1-ին, Սահմանադրական կարգի տապալումը. մաս 2-րդ, Սահմանադրական կարգի տապալումը. մաս 3-րդ, Սահմանադրական կարգի տապալումը. 4-րդ մաս, Սահմանադրական կարգի տապալումը. 5-րդ մաս (խմբ․)
