1968 թ. այս օրը ծնողներս լույս աշխարհ են բերել ինձ: Մայրս պատմում է, որ ես ծնվել եմ հունիսի 30-ի առավոտյան ժամը 6-ին, հենց այն պահին, երբ ռադիոն ազդարարում էր. «Ժամը 6-ն է. հաղորդում ենք համերգ` գյուղի աշխատավորության պատվերով»: Եվ հենց այդ պահին էլ լսվել է իմ առաջին ճիչը: 3 կգ 700 գրամ քաշով, 51սմ հասակով երեխա եմ եղել: Տատմերը (այն ժամանակ չկար գինեկոլոգ-մանկաբարձ հասկացությունը) շտապել է դուրս և հորս, իբր թե ցավով, թե նեղվածությամբ ասել . «Հրանտ ջան, էլի աղջիկ է»: Էլի, քանի որ հորս երկրորդ աղջիկն էի, թեև աղջիկներից առաջ հայրս արդեն մեկ տղա ուներ: Իսկ հայրս էլ պատասխանել է. «Հետո ինչ, Լուսին մորաքույր, աստված պահի, առողջ երեխա լինի. ինչ տարբերություն` աղջիկ է, թե տղա. երեխան երեխա է»:
Մայրս նաև պատմում էր, որ մինչև 4 տարեկանս կրծքի կաթ եմ կերել. ոչ մի կերպ կտրել չէր կարողանում: Ես էլ եմ հիշում, թե ոնց էի ուտում մորս կաթը, նույնիսկ հիշում եմ, թե ինչպես մայրս, ինձ գրկած, գնացել էր գյուղի ծննդատունը և խորհուրդ էր հարցնում` ինչպես ինձ կրծքից կտրի: Եվ ծննդատան սանիտարը` Զաբել անունով մի կին, որը, ի դեպ, դեռ ողջ է, մորս խորհուրդ տվեց, որ կրծքին կարմիր կծու պղպեղ քսի. բերանս կմրմռար, ու ես կաթից կհրաժարվեի: Բայց մայրս, իհարկե, չընդունեց նրա խորհուրդը: Փոխարենն ինձ վերցրեց ու գնաց Բյուրական` հորանց տուն, որ այնտեղ մի հնար մտածի: Եվ գտավ: Գիշերը քնեցինք, իսկ առավոտյան, երբ արթնացա և ուզեցի կաթ ուտել, տեսա, որ մայրս կրծքին ինչ-որ կտոր է կապել: Իմ հարցին` թե ինչու է կապել, պատասխանեց. «Հորթուկն է կծել»: Ես էլ մի դանակ վերցրի ու ասացի. «Պահեմ, որ տամ քեռուն` հորթուկի վիզը կտրի»: Այսպես ես մեկընդմիշտ հրաժեշտ տվեցի մայրական կաթին:
Անցել է քառասունվեց տարի...
Այստեղ ուզում եմ պատմել ծնողներիս ամուսնության մասին:
Արդեն ասացի, որ մայրս Բյուրականից էր, բայց նրա հորեղբոր երկու որդիները` Աշոտը և Ժորժիկը, տարիներ առաջ եկել-հաստատվել էին մեր գյուղում, ամուսնացել, ընտանիք կազմել: Մայրս շատ կապված էր Աշոտի ընտանիքի հետ և հաճախ էր հյուր գալիս նրանց: 1960 թվականին դարձյալ հյուր է գալիս հորեղբոր տղայի տուն: Այն թվերին գյուղում գործում էր ժողովրդական թատրոն, որի բեմադրություններին մասնակցում էին նաև Աշոտ քեռիս և հայրս:
Այդ օրերին բեմադրում են Շիրվանզադեի «Նամուսը», որտեղ Աշոտը խաղում էր Բարխուդար, հայրս` Սեյրան: Մայրս քեռակնոջս հետ գնացած է լինում ներկայացումը դիտելու, և հայրս էլ հենց այնտեղ տեսնում է մորս, սիրահարվում ու առանց երկար-բարակ մտածելու` հաջորդ օրն իսկ վեր է կենում գնում Աշոտի տուն` մորս ձեռքը խնդրելու:
-Ներկայացման մեջ աղջկադ ինձ չտվիր, հիմա տուր,-ասում է հայրս:
Աշոտը բնույթով շուտ բռնկվող, բայց շուտ էլ հանդարտվող մարդ էր:
Շատ է բարկանում հորս «հանդգնության» վրա, մի երկու «քաղցր» խոսք է ասում, բայց միաժամանակ էլ մտածում, որ հորեղբոր աղջկա համար ավելի լավ թեկնածու չկա, ու համաձայնում է:
Այսպիսով, 1960 թվականի ապրիլի 10-ին տեղի է ունենում ծնողներիս հարսանիքը:
Ի դեպ, մորս ամուսնացնում է հենց ինքը` Աշոտը: Գնում է Բյուրական և հորեղբորը` պապիս, ասում. «Ամի, Ռիման իմ բաժինն է, նրան ես եմ ամուսնացնելու»: Պապս առանձնապես չի էլ ընդդիմանում, քանի որ տասը երեխա ուներ (մայրս երրորդն էր), և այնքան էլ հեշտ չէր այն թվերին հարսանիք անելը:
«Մեծ բախտ է լավ ծնողներ ունենալը, մանավանդ` լավ մայր»:
Հովհ. Թումանյան
Դարձյալ տանը մենակ եմ: Ավելի ճիշտ` մտորումներիս, հուշերիս, ծնողներիս հետ կապված հիշողություններիս հետ: Մորս հետ: Մի կողմից լվացք եմ միացրել, մի կողմից էլ դեսուդեն եմ վազվզում, վերջին օրերին պատրաստած կոմպոտներն ու մուրաբաներն եմ դասավորում մառանի` մինչև առաստաղ հասնող դարակներում: Ու աչքս չեմ կտրում մեր տան ներքնահարկում հպարտորեն «բազմած» հին զգեստապահարանից, որին շիֆոներ էինք ասում: Արդեն մի քանի տասնամյակ է, ինչ այդ շիֆոներն իջել է նկուղ և հանգրվանել այնտեղ: Մորս գաղտնարանն է, նրա անսպառ հոգապահուստի միակ ու անփոխարինելի պահարանը: Քանի դեռ հայրս ողջ էր, մայրս այնտեղ ոչինչ էլ չէր պահում. միայն այլևս հագնելու անպետք հագուստներ էիք կախում: Բայց հորս մահից հետո մորս սրտում ինչ-որ վախ, թե տագնապ ծնվեց մեր վաղվա օրվա հետ կապված, ու մայրս սկսեց այնտեղ ամբարել ամեն ինչ` սկսած լուցկուց, վերջացրած բրինձ-շաքարավազ-ձեթից, ընկույզ-չամիչից ու ես ինչ գիտեմ ինչերից: Մենք հստակ գիտեինք, որ եթե մի քանի ամիս այդ առաջին անհրաժեշտության սննդամթերքներից չգնենք, միևնույն է, տանը կա, որոշ բաներ էլ նույնիսկ տարով կբավականացնեին, բայց մայրս միշտ առարկություն չհանդուրժող տոնով ասում էր` այսինչ բանը արդեն վերջանում է, նկատի ունեցեք, որ առնեք և այլն, և մենք էլ բերում էինք: Մայրս, վստահ եմ, պահարանի պարունակությունը փոխարինում էր նոր գնածներով, քանի որ օգտագործելիս երբեմն տեսնում էինք, որ պիտակն այն չէ, բայց լուռ կատարում էինք մորս պահանջները, եթե նույնիսկ այդ ամսվա աշխատավարձը արդեն այլ բանի համար նախատեսած լինեինք: Ինքը հոգեկան հանգստություն ու բավականություն էր ստանում այն մտքից, որ տունը լիքն է, իրեն մի տեսակ ապահով էր զգում: Սիրում էր կրկնել` ամառվա փուշը ձմեռվա նուշն է, և ոչինչ չէր փչացնում, ոչինչ չէր թափում: Այգու բոլոր պտուղ-բանջարեղենները մորս հոգատար ու շնորհալի ձեռքերով դառնում էին պահածո,չիր ու չամիչ, կոմպոտ ու մուրաբա: Շուտով երեք տարի կլինի, ինչ մայրս չկա, բայց դեռ մնացել են նրա պատրաստած տանձի ու ելակի մուրաբաներից: Մի բանկա տանձի մուրաբա բացեցի. հյութը պնդացել-շաքարակալել էր, հենց այդպես` բանկայով էլ իջեցրի տաք ջրի մեջ, ու հետ եկավ: Մի քանի հատիկ տանձ կերա. արտակարգ համեղ էր. երևի մորս համն էր:
Իսկ մորս դրած թթուն անզուգական էր: Փորձում եմ նմանվել մորս, ու կարծես թե ստացվում է, համենայն դեպս, այդպես են ասում:
Ինչքան էլ փորձում եմ հորս մասին գրել, միևնույն է, դարձյալ անդրադառնում եմ մորս: Թեև զարմանալի ոչինչ չկա. չէ որ նրանք մեկ ամբողջություն են կազմում. իմ ծնողներն են:
Եվ ամեն անգամ, երբ ձեռքս եմ առնում Վահան Թոթովենցի «Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա» վիպակը, ինձ թվում է` Թոթովենցը հենց իմ ծնողների մասին է գրել, իմ հոր և մոր փոխհարաբերությունների, մորս` ամուսնու հանդեպ տածած անսահման ակնածանքի ու նվիրվածության, երեխաների մեջ հոր հանդեպ խորին սեր և հարգանք սերմանելու մասին:
Իհարկե, կային տարբերություններ. հայրս արիստոկրատ էր իր էությամբ, բայց ոչ պահվածքով, մայրս, այո, դեմոկրատ էր թե էությամբ, թե պահվածքով:
Ինչպես որ Թոթովենցի հոր էշն էր զռում դեռ փողոցի ծայրին չհասած և ազդարարում նրա գալուստը, այնպես էլ հայրս, դեռ տանը չհասած, միացնում էր ավտոմեքենայի ազդանշանը և ազդարարում իր գալուստը: Մենք` երեխաներս, կամ մայրս անպայման պետք է վազեինք, բացեինք դարպասները, որ հայրս մեքենայով ներս մտներ: Իսկ եթե հանկարծ բակում չլինեինք և չլսեինք մեքենայի ձայնը, ինքը բակ մտնելուն պես պիտի կանչեր` Ռիմա, Ռիմա, ու մայրս, թեկուզ այգու ծայրին էլ աշխատելիս լիներ, ինչպես ասում են, ձեռքին յուղ էլ լիներ` պիտի թափեր ու վազեր հորս ընդառաջ:
Հայրս երբեք դատարկ տուն չէր գա. միշտ ձեռքին մի մեծ փաթեթ ուներ` հիմնականում մթերք, որը պիտի հանձներ մորս, մայրս էլ տեսակավորեր, դներ սառնարանը կամ ուր որ հարկն է: Հետո հայրս լվացվում էր, աչքի անցկացնում օրվա թերթ-ամսագրերը, տեղեկանում` ինչ կա-չկա, մինչև որ մայրս պատրաստում էր սեղանը: Շատ էի սիրում հատկապես, որ մայրս առանձնահատուկ ուշադրություն էր ցուցաբերում հորս հանդեպ: Եթե այնպես լիներ, որ հայրս ճաշին ներկա չլիներ, ու մայրս էլ իմանար, որ հայրիկը ուշանալու է, նրա համար նախօրոք վերցնում էր ճաշից մի փոքրիկ կաթսայիկի մեջ, երբեմն` երկու հոգու չափով, որովհետև մտածում էր` գուցե մենակ չգա, նոր միայն լցնում էր մեզ համար: Երբ փոքր էի, չէի հասկանում` ինչու է այդպես անում, և մի անգամ հարցրի, մայրս պատասխանեց. «Սիրանուշ ջան, տան տղամարդուն պետք է լավ պահել, որ ինքն էլ մեզ լավ պահի»:
Տարիներ անց, երբ հարս էի գնացել և ճաշը ես էի եփում, այդ նույն մեթոդը փորձեցի կիրառել իմ նոր ընտանիքում: Սկեսրայրիս համար նախօրոք ճաշ վերցրի, որ հետո սկեսուրս լցնի մեզ համար, շատ զարմացավ: «Պապայի համար է»,- ասացի ես: «Էդ իբր սաղ ճաշը կերանք-պրծանք, Հրաչիկին չմնա՞ց»,- զարմացավ սկեսուրս, իսկ ես էլ զարմացա իր անտարբերության վրա....
Պատմել եմ նաև, որ մայրս շատ շնորհալի, կար ու կարկատան անող կին էր: Մի աֆորիզմ էլ ուներ` մի ասեղը մի գետի առաջը կարող է փակել: Ասում էր` տղամարդը ինչքան էլ բերող լինի, եթե կինը բռնող չլինի, էն տունը տուն չի դառնա: Ինքը մեծ խնամքով կարում-հագցնում էր ինձ ու քրոջս, հորս վերնաշապիկների մաշված օձիքներն այնպես էր քանդում, շուռ տալիս ու նորից կարում, որ երբեք չէիր տարբերի նորից:
Հարս եղած ժամանակս այդ մեթոդն էլ փորձեցի: Սկեսրայրս արհեստավոր մարդ էր. ամբողջ օրը ավազ-ցեմենտի ու գաջի հետ գործ ուներ, և վերնաշապիկները ամեն օր լվանալուց մաշվել էին: Մի օր որոշեցի թարմացնել սկեսրայրիս շապիկները. մորս օրինակով քանդեցի, շուռ տվեցի ու ձեռքով այնքան մանր էի կարել, որ չէր տարբերում մեքենայի կարից: Ինձանից գոհ, հպարտ-հպարտ վերնաշապիկները տարա և դրեցի իր ննջարանի աթոռին: Երեկոյան, երբ բոլորը աշխատանքից եկան, սկեսրայրս վերցրեց վերնաշապիկներն ու ուրախ-ուրախ կնոջն ասաց` ախչի Քնար, տես Սիրանուշը ոնց է կարել շապիկներիս օձիքները: Իսկ սկեսուրս անմիջապես արձագանքեց` Անժելի կարի մեքենան ես բացել?
Ասացի` չէ, ձեռքով եմ կարել, ու միանգամից ոգևորությունս պաղեց....Երկար ժամանակ մարդ ու կին մոտեցել էին պատուհանին ու լույսի տակ փորձում էին ստուգել ասածիս հավաստիությունը....
Հորս շատ եմ սիրում: Հիմա կասեք` ով չի սիրում իր ծնողին:Բոլորն էլ սիրում են, բայց իմ հայրը հաստատ ուրիշ էր. իմ, ավելի ճիշտ` մեր` երեխաներիս ոչ մի հարցը անպատասխան չէր մնում: Հայրս ուներ մեզ հուզող բոլոր հարցերի պատասխանները, և դա մեզ մի տեսակ ինքնավստահություն էր հաղորդում: Լինելով չափազանց կարդացած ու զարգացած անձնավորություն` հայրս մեծ տեղ էր տալիս ուսումին, կրթությանը, կրթվածությանը.գտնում էր, որ մարդը պետք է լինի բազմակողմանի զարգացած, շարունակ զբաղվի ինքնակրթությամբ: Հիշում եմ, թերթերի ու ամսագրերի ահռելի բաժանորդագրություն ուներ. մինչև հիմա էլ խնամքով պահում-պահպանում ենք «Գիտություն և տեխնիկայի», «Գարունի», «Հայաստանի աշխատավորուհու» հարյուրավոր համարներ: Բաժանորդագրված թերթերն ու ամսագրերը հասցեական էին. իրենը` «Պրավդա», «Կոմունիստ», «Ավանգարդ», «Սովետական Հայաստան», «Կոմունիզմի համար», մերը` «Կոմսոմոլսկայա պրավդա», «Պիոներ կանչ», փոքր տարիքում` «Ծիծեռնակ» և «Պիոներ», մամայինը` «Հայաստանի աշխատավորուհի»...Հիմա ոչ բոլոր անուններն եմ հիշում, սրանք միայն մի փոքր մասն են կազմում:
Պատմության մասնագետ լինելով` տանը ուներ քարտեզների ու ատլասների մի ստվար հավաքածու: Մի սենյակ ունեինք, մեր` դաս սովորելու սենյակը: Հայրս այդ սենյակի բոլոր պատերին քարտեզներ էր փակցրել, որոնք ժամանակ առ ժամանակ թարմացնում էր, բայց աշխարհի և ԽՍՀՄ-ի քաղաքական քարտեզները միշտ մնում էին: Մեր` երեխաներիս սիրած խաղն էլ կոչվում էր քարտեզ-քարտեզ: Անահիտը դեռ փոքր էր և չէր մասնակցում մեր խաղերին: Ես, քույրս և եղբայրս հերթով վերցնում էինք ցուցափայտը, կանգնում աշխարհի քաղաքական քարտեզի առաջ և առանց շունչ քաշելու ցույց տալիս բոլոր պետությունները, նշում մայրաքաղաքները, իսկ Սոցիալիստական երկրներինը` նաև նրանց կոմկուսի քարտուղարների անունները: Հիշողության յուրատեսակ մարզանք էր այդ խաղը: Երևի հենց դա է պատճառը, որ ես չափազանց շատ սիրեցի աշխարհագրությունը: Ֆիզիկական քարտեզն էլ շատ հետաքրքիր էր: Սրա շուրջ էլ «խաղ» ունեինք. ցույց էինք տալիս բոլոր ամենաները` ամենաերկար գետը, ամենամեծ ծովը և լիճը, ամենաբարձր լեռնագագաթը, ամենամեծ երկիրն ու մայրաքաղաքը, ամենա........
Ես հորս եմ քաշել, տղաս` ինձ:
Եգոր պապս քառասուներեք տարեկան էր, երբ կինը` Սիրանուշը, այսինքն տատս, հրաժեշտ տվեց աշխարհին: Հեռացավ կյանքից` ամուսնու խնամքին թողնելով չորս անչափահաս երեխաներին, որոնցից ամենափոքրը` հայրս, ընդամենը երեք տարեկան էր: Անպարփակ վիշտը ծովացավ Եգորի կապույտ աչքերում: Խեղճացել էր այդ կենսախինդ, աշխույժ մարդը: Չնայած այստեղ էլ գործել էր ժողովրդական իմաստությունը. որբը երբ է ուրախացել, որ հիմա ուրախանար...
Եգորն էլ իր ծնողներին էր վաղուց կորցրել և երբ չափահաս էր դարձել, ամուսնացել էր Սիրանուշի հետ, որը լավ ընտանիքի աղջիկ էր` ծնողներով, եղբայրներով, հարազատներով: Եղբայրները հավանել էին Եգորին իր համեստության, աշխատասիրության, նաև` բացառիկ բնատուր խելքի համար և իրենց քրոջը սիրով կնության էին տվել նրան` միաժամանակ եղբայրական օժանդակություն ու հովանավորություն ցուցաբերելով նորաստեղծ ընտանիքի հանդեպ: Օգնել էին իրենց քրոջը տուն ու տեղ դառնալ: Սիրանուշը լավ կին էր եղել Եգորի համար. անող-դնող, եփող-թափող, կար ու կարկատան իմացող աղջիկ էր: Հետն էլ ամուսնուն տասնմեկ տարվա մեջ չորս զավակ էր պարգևել` երկու աղջիկ , երկու տղա: Բայց հանկարծահաս հիվանդությունը հաղթել էր, և մի օր էլ Սիրանուշը հրաժեշտ էր տվել աշխարհին....
Ինչ խոսք, որ Եգորի վիշտը միայն իրենը չէր. աներորդիները` Վարդանն ու Արշոն, շատ էին մտահոգվում իրենց քրոջ զավակների, նաև` փեսայի ճակատագրով: Եվ երբ որոշ ժամանակ անցավ, ու վերքը սպիացավ, սկսեցին հորդորել Եգորին նորից ամուսնանալ.
-Քեզ չես խղճում, գոնե երեխաներիդ խղճա, Եգոր,-մեծ եղբոր, հարազատի մտահոգվածությամբ ասել էր Վարդանը:
-Մեղք են, վիզները ծուռ մի թող,- հավելել էր Արշոն:
Եգորը հուզվել էր աներոդիների մեծահոգությունից, պատանու նման շիկնել էր նրանց խոսքերից, ուսը թոթվել ու ասել.
-Տեսնենք. ինչպես Աստված կամենա...
Ու կամեցել էր....Կամեցել էր, որ Անահիտն ու Եգորը հանդիպեն: Անահիտը առանց սեթևեթանքի, առանց նախապայմանների ու պահանջների համաձայնել էր Եգորի հետ կիսել նրա չորս զավակների հոգսը: Ծնունդով թիֆլիսեցի, ռուսական գիմնազիայի նախկին սանուհին ինչքան պիտի սիրեր ամուսնուն, որ անտրտունջ պահեր-խնամեր-փայփայեր անմայր մնացած երեխաներին, զբաղվեր նրանց դաստիարակությամբ: Երեքամյա Հրանտը, որ հարազատ մորը չէր էլ հիշում, Անահիտի մեջ էր տեսել իր իսկական մայրիկին` հոգածու, ջերմ, նվիրված: Աղջիկները, որ ավագն էին, ավելի դժվարությամբ էին համակերպվել խորթ մոր գոյությանը, բայց Անահիտը գիտեր երեխաների հոգին թափանցելու գաղտնիքը. սկսեց աղջիկներին ասեղնագործություն և շյուղագործություն սովորեցնել, զանազան աղջկական զբաղմունքներով գրավել նրանց սրտերը, նաև` սեր արթնացնել գրականության հանդեպ: Սիրանուշի եղբայրներն էլ Անահիտին ընդունեցին իրենց հարազատ քրոջ նման. երբեք չկտրվեց նրանց կապը փեսայի ընտանիքից, իսկ Անահիտն էլ փոխադարձաբար Վարդանին ու Արշոյին վերաբերվեց ինչպես հարազատ եղբայրների....
Անահիտը իր սեփական երեխաները չունեցավ. ինքը չուզեց, թե Աստված այդպես կամեցավ` դժվար է ասել, բայց մի բան պարզ է. երբեք չզգաց այդ պակասը, քանի որ ամուսինը միշտ մեծ երախտագիտությամբ վերաբերվեց կնոջը` իր երեխաներին պահելու և դաստիարակելու համար: Գոնե մենք` թոռներս, երկար տարիներ չէինք իմացել, որ նա մեր հոր հարազատ մայրը չէ, և երեք դիմանկարների` իրար կողք կողքի գտնվելը մեր մեջ ոչ մի տեսակի հարց չէր ծնել:
Եգոր պապս ապրեց յոթանասունութ տարի և մահացավ շատ խաղաղ ու հանգիստ, ինչպես ապրել էր: Այսօրվա պես հիշում եմ. 1973 թվականի հունիսի 6-ն էր: Պապս պարտեզի խոտը քաղել էր, եկել տուն, լվացվել ու թիկն էր տվել բարձին, որ մի փոքր նիրհի: Եվ մինչ մայրս սկսել էր հաց դնել սկեսրայրի համար, պապս արդեն մահացած էր եղել: Ավելի ճիշտ` քնել էր հանգիստ, խաղաղ քնով ու այլևս չէր արթնացել...
Պապիս շիրմաքարին հայրս գրել է տվել Համո Սահյանի բանաստեղծության քառատողը, որն այնքան սազում է նրան.
Ոչ մի օրով բեռ չդարձա,
Կյանքի վրա չծանրացա,
Խաղաղ կյանքիս ուղին անցա`
Լացիս վրա ծիծաղելով.....
Իսկ ահա Անահիտ տատս...Նա երկարակյաց էր. ապրեց իննսունյոթ տարի և երբեք չհամակերպվեց իր տարիքի, ծերության հետ: Հիշում եմ, երբ արդեն իննսունն անց էր, հարևանները, ծանոթ-բարեկամները հետաքրքրվում էին նրա տարիքով, միշտ խուսափողաբար պատասխանում էր` յոթանասունն անց եմ...
Մայրս երբեմն ժպիտով ասում էր.
-Ամբողջ կյանքում առոք-փառոք ապրել է. Եգորը թագուհու նման է պահել նրան, ինչու չպիտի ապրեր որ....
Անահիտ տատս վախճանվեց 1984 էվականի դեկտեմբերի 26-ին` ընդամենը երկու-երեք օր պառկելով անկողնում, ոչ մեկին հոգս չպատճառելով...
Արդեն պատմել եմ Եգոր պապիս ու նրա երկու կանանց` Սիրանուշ և Անահիտ տատիկներիս մասին: Բայց մեկ պատումով: Եգոր պապիս մասին առանձին էլ եմ պատմել:
Սիրանուշի մասին շատ բան չեմ կարող ասել. նրան չեմ տեսել, իսկ Անահիտի մասին հարկ է , որ պատմեմ առանձին, քանի որ նա է իմ մանկության տատիկը...
Ասացի, որ Անահիտը պապիս երկրորդ կինն էր. Սիրանուշի մահից քիչ ժամանակ անց պապս ամուսնացել էր նրա հետ, քանի որ միայնակ տղամարդու համար շատ դժվար էր հոգալ չորս անչափահաս
երեխաների խնամքը: Անահիտը, լինելով ծնունդով թիֆլիսեցի, քաղաքային բարքեր էր բերել իր հետ, և Եգորի տունը` այն ժամանակ դեռ նկուղային հարկում, կամաց-կամաց դարձել էր հարևան-բարեկամների սիրելի հավաքատեղի: Անահիտը բազմաշնորհ կին էր` կարող-գործող, եփող-թափող. մինչև հիմա հիշողությանս մեջ պահպանվել է տատիկիս թխած բիսկվիթի համը, նաև` բազմաթիվ համեղ ճաշատեսակները: Տատս հատկապես սիրում էր քյուֆթա ծեծել. Նոր տարուն պատրաստվում էր մի առանձին սիրով ու տոնին վերաբերվում էր մեծ պատասխանատվությամբ, քանի որ գիտեր` հարազատներից շատերը գալիս էին հատկապես իր պատրաստած քյուֆթան վայելելու:
Անպայման պիտի պատմեմ նաև տատիս հագուկապի մասին. մինչև խոր ծերություն էլ չսիրեց գլխաշորը և չկապեց, ինչպես սովորաբար անում են գյուղացի կանայք: Խալաթ նույնպես չհագավ, մանավանդ` հյուրերի ներկայությամբ. համարում էր խիստ տնային հագուստ, որով մարդկանց աչքին երևալը վիրավորական էր համարում: Փոխարենը հիշում եմ նրա նեյլոնե գերմանական սև զուգագուլպաները, որոնց դեդերոն էին ասում, սև շիֆոնից կարված շրջազգեստը` մանր կրակագույն ծաղիկներով: Ցուրտ ժամանակ շրջազգեստի վրայից հագնում էր ժակետ, որի գրպանում միշտ կար սանր, ասեղնագործ սիրուն թաշկինակ ու անպայման շոկոլադ: Ահավոր քաղցրասեր էր տատս /երևի ես իրեն եմ քաշել :)/, ու երբ մահացավ, մի քանի օր անց դասավորում էինք նրա զգեստապահարանի դարակները, առանց չափազանցնելու մեկ կիլոգրամից ավել շոկոլադ գտանք` տարբեր վաղեմության, մինչև իսկ մեծ քրոջս հարսանիքի շոկոլադներից:
Արդեն ասացի, որ տատս իր հետ բերել էր քաղաքային, մանավանդ` Թիֆլիսին հատուկ բարքեր ու կենցաղ: Դրանցից մեկն էլ լոտոն էր: Մինչև հիմա էլ թանկագին մասունքի պես պահում ենք տատիս լոտոն` փոքրիկ տակառիկների տեսքով խաղաքարերը, մոմպասի տուփի մեջ լցրած փոքրիկ համաչափ քառակուսիներով կտրած ապակիներն ու խաղաքարտերը: Ձմռան երեկոները իսկական տոն էին մեզ համար: Հարևանությունը հավաքվում էր մեր տանը` լոտո խաղալու: Հետագայում, երբ կարդում էի Սունդուկյանի «Խաթաբալան», իսկ ավելի ուշ նայեցի նաև ֆիլմը, աչքիս առաջ եկան մեր տան` լոտոյի երեկոները: Տատս խաղաքարերը հանում էր ճիշտ այնպես, ինչպես ֆիլմում` անվանելով դրանք շատ հետաքրքիր շրջասույթներով:
Հապա գրքերը....Րաֆֆու «Սամվելը», Մկրտիչ Արմենի «Հեղնար աղբյուրը» և շատ այլ գրքեր տատս իր հետ բերել էր Թիֆլիսից. կան այդ գրքերը. արդեն մագաղաթի հնություն ունեն, եթե հաշվի առնենք նաև այն փաստը, որ մի անգամ էլ ենթարկվել են սելավի արհավիրքին: Արդեն ասացի, որ սկզբում ընտանիքն ապրում էր նկուղում. պապս հետո` 1950 թվականին է կառուցել տան երկրորդ հարկը/ի դեպ, գյուղի առաջին երկհարկանի տունն է/: Գարնանը`անձրևների վարարման ժամանակ, սելավը լցվել էր մեր տունը և բոլոր իրերը թրջել, այդ թվում` նաև գրքերը: Բայց գրքերը խնամքով չորացրել և պահել էին: «Սամվելի» վերջին թերթերը հնարավոր չէր եղել փրկել, բայց հետագայում ինչ-որ տեղից բերել և արտագրել էին բացակայող էջերը:
Մեծագույն սեր և հարգանք դեպի գիրքը:
Արդեն պատմել եմ Անահիտ տատիս և նրա մայկոպաբնակ ազգականների մասին: Նրանցից էր քեռի Բաբկենը (նկարում` ակնոցավոր բարձրահասակը), որը Անահիտ տատիս քրոջ որդին էր: Ամեն ամառ քեռի Բաբկենը մեզ հյուր էր գալիս, և ամռան երեք ամիսները իսկական տոն էին դառնում մեզ համար: Հիմա չեմ հիշում` Բաբկենն ընտանիք ուներ, թե ոչ, քանի որ միշտ մենակ էր գալիս, իհարկե, նրա գալը զուգադիպում էր նաև մյուս ազգականների գալուն, բայց Բաբկենն ինքը գալիս էր մենակ: Բացառիկ մարդ էր` նուրբ հումորով, անսահման բարի, երեխայասեր: Հիշում եմ, թե ինչպես էր մեծ քրոջս` Արփենիկին (նկարում Արփենիկն ու եղբայրս են` Գառնիկը), ասում` Արփենիկ ջան, հարսանիքիդ մաղերով ջուր եմ կրելու: Կամ` Արփենիկ, հարսանիքիդ քեզ ոսկե բիլազուկ պիտի առնեմ, իսկ Արփենիկն այդ ժամանակ ընդամենը 6 տարեկան էր....
Այն ժամանակ ամեն օր գյուղի ակումբում հնդկական ֆիլմ էին ցուցադրում: Քեռի Բաբկենը հավաքում էր մեր փողոցի բոլոր երեխաներին (ի դեպ, ամենափոքրը ես էի) ու տանում էր կինո: Մայրս չէր թողնում` ինձ էլ տաներ, քանի որ ֆիլմի կեսից արդեն քնում էի: Բայց ես ամեն անգամ համառում էի, լաց էի լինում, ոտքերս գետնին էի խփում, ու քեռին ինձ էլ էր տանում ու ամեն գիշեր ինձ քնած վիճակում գրկած տուն էր բերում:Այդպես ես մի աչքով, կեսքուն-կեսարթուն նայեցի «Ռամ և Շամ», «Պարոն 420», «Ծաղիկը փոշու մեջ», «Իմ անունն է Միմոս» և շատ ու շատ հնդկական ֆիլմեր:
Հիմա այդ մեծ գերդաստանից ոչ մեկը չկա,
Ես եմ մնում լոկ իբրև հուշ և իբրև վկա:
Համո Սահյան
Քանի որ սկսել եմ հիշել իմ մանկությունը, չեմ կարող չհիշել նրա մի մասը կազմող մեր փողոցը և հարևաններին: Զարմանալի կոլորիտային հարևաններ ունեինք. ամուսիններ Հրանտը և Ռիման, որոնց անունները նույնանում էին ծնողներիս անունների հետ, ովքեր ունեին նույն`«Զապորոժեց» մակնիշի ավտոմեքենա, ընդ որում` երկուսն էլ սպիտակ գույնի:Երբ դեռ փոքր քույրս չէր ծնվել, երկուսն էլ ունեին մի տղա և երկու աղջիկ...
Եվ ահա մի օր Մայկոպից հյուր են գալիս տատիս ազգականները: Տաքսին կանգնեցնում են փողոցի մեջտեղում և հենց առաջին պատահած հարևանին հարցնում մեր տան տեղը:
-Որ Հրանտին եք ուզում,- հարցնում է տիկին Արաքսին:
-Էն, որ կնոջ անունը Ռիմա է,-պատասխանում են մեքենայի ներսից:
-Երկու Հրանտ կա, երկուսի կնոջ անունն էլ Ռիմա է:
-Մի տղա, երկու աղջիկ ունի:
-Երկուսն էլ մի տղա և երկու աղջիկ ունեն:
-Սպիտակ «Զապորոժեց» ունի:
-Երկուսն էլ ունեն:
Հյուրերի համբերությունը հատնում է, Արաքսունն էլ հետը: Վերջապես տիկին Արաքսին կողմնորոշվում է.
-Մանկավարժ, թե՞ մանկաբարձ.....
Մանկավարժը հայրս էր, իսկ մանկաբարձն, իհարկե, մյուս Հրանտը չէր, այլ նրա կինը:
Սա արդեն փրկության պես մի բան էր հյուրերի համար.
-Մանկավարժ, մանկավարժ...
-Այ մարդ, դե միանգամից կասեիք էլի, որ Պարոնյանենց տունն եք հարցնում,-նեղսրտում է Արաքսին` իրեն այդքան չարչարելու համար...
Մեր մյուս հարևանները Մերգուշը և Սուլթանն էին: Զարմացա՞ք։ Նկատի ունեմ` անունները զարմացրի՞ն։ Հիմա կասեք` որն էր կինը, որը` ամուսինը, քանի որ Սուլթանը ավելի շուտ պետք է որ տղամարը լիներ, իսկ Մերգուշը, որը մեկ հնչյունի տարբերությամբ կարող էր նույնացվել Վերգուշի հետ, կինը: Բայց մի շտապեք եզրակացություն անել, քանի որ իրականում Մերգուշը ամուսինն էր, Սուլթանը` կինը:
«Խոպան» բառի իմաստը ես հասկացել եմ այն ժամանակ, երբ Մերգուշը վերադարձավ խոպանից: Երբ էր գնացել` չգիտեմ, նրան երբևէ չէի էլ տեսել, բայց ահա մի օր ծնողներս ասացին` Մերգուշը խոպանից եկել է: Երեկոյան հայրս ու տատս պատրաստվեցին Մերգուշին տեսության գնալու: Ես տատիս անբաժան մասն էի, ուստի ինձ էլ տարան: Երբ մտանք նրանց բակը, հարևաններն արդեն հավաքվել էին. Մերգուշը թթենու տակ կրակ էր վառել, ռուսական սովորությամբ երկու փայտ էր տնկել, վրան` հորիզոնական երկաթե ձող, որից կախված դույլի մեջ ձուկ էր եփում, ավելի ճիշտ` ձկնապուր: Հայրս բարևեց բոլորին, Մերգուշի հետ ողջագուրվեց, բարի գալուստ մաղթեց և կանգնեց տղամարդկանց կողքին: Ես ու տատս ներս գնացինք: Այստեղ արդեն բոլորովին այլ տեսարան էր. կարծես սգո տուն լիներ. թախտին նստել էր Սուլթանը, շուրջը հավաքվել էին հարևան կանայք, և Սուլթանը ողբում էր: Մինչև հիմա հիշում եմ Սուլթանի հորինած երգի բառերը. «Ուրիշ գնաց վոլգա բերեց, վայ մերիկդ մեռնի, Դու գնացիր Օլգա բերիր, գյարդանդ խուրդ էղնի...»: Այն ժամանակ չհասկացա` ինչ նկատի ուներ վոլգա և Օլգա ասելով, բայց հետո, երբ մեծացա ու մորս հիշեցրի Սուլթանի երգի բառերը, մայրս բացատրեց, որ Սուլթանն ակնարկել էր ամուսնու` ռուսաստաններում թողած Օլգայի մասին, որը կարող էր նաև Կատյա, Նատաշա, Նադեժդա կամ մեկ ուրիշ անուն լինել....
Ժամանակը բուժեց Սուլթանի սրտի վերքերը, և ամեն բան մոռացվեց: Դրանից հետո Մերգուշը էլի մի քանի անգամ մի քանի տարով գնաց խոպան, բայց Սուլթանն այլևս առաջվա նման ցավագին չէր ընդունում նրա գնալը. հարմարվել էր: Մերգուշը արտաքինով հսկա էր, թիկնեղ, բնությունը շատ շռայլ էր գտնվել Մերգուշի արտաքինի հանդեպ, ամեն ինչից տվել էր լիուլի, բայց ամենից ուշագրավը նրա քիթն էր` Պարոնյանի հայտնի հերոսի քթի նման, որ «երկու քիթերու տեղ կըրնար ծառայիլ»:
Սուլթանը աներևակայելի բարի ու սրտաբաց, նաև ձեռնաբաց կին էր. ոչ մի հարևան նրանից «չէ» բառը լսած չկար. ինչ ուզեին` չէր մերժի, եթե ինքն էլ չունենար, ուրեմն անպայման մատնացույց կաներ ունեցողին, միայն թե գոհացներ մարդկանց: Նրանց տունը, ավելի ճիշտ` օջախը, միշտ լիքն էր հարևան-բարեկամներով: Այն թվերին բոլորն էլ իրենց բակերում թոնիր ունեին, բայց մի ձգողական ուժ ուներ Սուլթանի թոնիրը. բոլորն իրենց հացը թխում էին Սուլթանենց թոնրում: Հավաքվում էին հարևաններով, հերթով թխում իրենց հացը, իսկ հիմնականում Սուլթանը հենց ինքն էր թխում բոլորի հացերը (գոնե մերը հաստատ ինքն էր թխում), իհարկե, մայրս էլ նրան էր օգնում: Հացից հետո մի առանձին հաճույք էր թոնրի մեջ կախկալով գաթա կախելը. գաթայի հոտը տարածվում էր ամբողջ թաղով մեկ: Տարիներ անց, երբ մենք այլևս թոնիր չունեինք, մի օր որոշեցի նույն թոնրի մեջ գաթա թխել. բոլորովին այլ համ ուներ. առաջվանը չէր: Մայրս ասաց` էն գաթայի համը Սուլթանից էր. Սուլթանը գնաց, փողոցի համ ու հոտն էլ կորավ.....
Մի հարևան էլ ունեինք` Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս, կթվորուհի Հեղինը, որը եռամսյակը մեկ հորս խնդրում էր իր անունից զանազան դիմումներ հղել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ` ավտոմեքենա, կահույք, տարբեր սանատորիաների ուղեգրեր և այլն ձեռք բերելու համար: Հեղինը չէր խնդրում, պահանջում էր. նա հերոս էր, և դրանով ամեն ինչ ասված էր:
Իսկ ահա տիկին Արաքսին, որին հիշատակեցի իմ պատմության սկզբում, նա բոլորովին ուրիշ էր: Տասնմեկ զավակների մայր էր տիկին Արաքսին` երկու տղա, ինն աղջիկ: Նրա մեծ թոռները տարիքով ավելի մեծ էին, քան իր վերջին աղջիկը: Ամուսինը` Արարատը, ամբողջ կյանքում նախատել էր կնոջը` այդքան շատ երեխա ունենալու համար, կարծես այդ կինն իր սեփական նախաձեռնությամբ և մենակ էր ունեցել երեխաներին:
Արաքսին, այդուհանդերձ, երբեք չէր կորցնում իր զվարթությունը, նուրբ հումորի զգացումը: Որպեսզի փնթփնթան ու միշտ դժգոհող ամուսնու երեսը շատ չտեսնի, ինքն իր համար զբաղմունք էր գտնում. ամեն օր մի փոքրիկ պաշար էր հայթայթում` շուկա տանելու և վաճառելու: Ստացված եկամուտով էլ հոգում էր բազմանդամ ընտանիքի կարիքները: Իսկ շուկայից վերադառնում էր հումորի մեծ պաշարով: Տուն էր գալիս, լվացվում- թարմանում էր, մի կտոր հաց էր ուտում, հետո փեշն էր դնում ինչ-որ քաղցրավենիք, որ կամ շուկայից էր գնել, կամ ինքն էր պատրաստել, և գալիս էր մեր տուն: Ավելի ճիշտ` բակ, որտեղ տատս, թթենու տակ նստած, մի գիրք կարդում կամ ինչ-որ բան էր գործում: Եվ սկսվում էին Արաքսու համով-հոտով պատմությունները...
Հիմա տխուր, շատ տխուր է մեր փողոցը. տները մեկումեջ դատարկ են. Սուլթանի մահից հետո (Մերգուշն ավելի վաղ էր մահացել) նրանց ռուս հարսը վերցրեց երեխաներին, գնաց Ռուսաստան: Կատյայի (այդպես էր հարսի անունը) ամուսինը` Ալիկը, գնաց հոր հետքերով.հերիք չի, որ ռուս կին էր բերել և նրանից երկու երեխա ունեցել, տարիներ անց այս ռուսին թողել էր ծնողների մոտ, ինքը մի այլ ռուսի հետ էր կապվել: Կատյան էլ որոշեց իր երեխաներին ու փասա-փուսան հավաքել ու գնալ Ռուսաստան:
Հեղինի տունն էլ է դատարկ. երեք որդիներից երկուսը շատ տարիներ առաջ գնացել են Ռուսաստան ու այլևս այնտեղի քաղաքացիներ են, փոքր որդին էլ ընտանիքով մեկնեց Շվեյցարիա և բնակություն հաստատեց այնտեղ:
Արաքսու տունը բնակելի է: Հրանտ-Ռիմայի տունը` կիսով չափ, քանի որ տղան ընտանիքով հիմնականում Ռուսաստանում է և շատ հազվադեպ է Հայաստան գալիս. նույնիսկ ծնողների թաղմանը տղան չեկավ....
Էլի կան դատարկ տներ, ու ամեն օր, երբ անցնում եմ փողոցով ու նայում եմ այդ լքված տներին, սիրտս ճմլվում է ցավից, նաև` կարոտից, իմ մանկության կարոտից....
Մեր թաղի ամենակոլորիտային կերպարը, թերևս, Փիլո պապն էր: Փիլոն ոչ միայն մեր թաղի, այլև ողջ գյուղի ամենաերկարակյաց մարդն էր. ապրեց հարյուր վեց տարի: Այդ հարյուր վեց տարիներից ես հիշում եմ վերջին տասնյոթը , և զարմանալիորեն Փիլոն չէր փոխվում. երևի արդեն վաղուց անցել էր այն ժամանակը, երբ մարդու արտաքինը փոփոխությունների է ենթարկվում: Հետաքրքիր ընտանիք էր Փիլոյի ընտանիքը. ինքն էր, աղջիկը` Ռոզան, թոռը` Հուլիոսը` իր ընտանիքով: Ես միշտ իմացել եմ, թե Ռոզան Փիլոյի կինն է, քանի որ արտաքնապես շատ չէր երևում նրանց տարիքային տարբերությունը, միայն հետո` ավելի ուշ, երբ մի անգամ տանը ասացի այդ մասին, մայրս ծիծաղելով ասաց, որ նրանք հայր ու աղջիկ են: Փիլոյի կինը շատ վաղ էր մահացել. նրան ոչ ոք չէր հիշում, ինչպես նաև` Ռոզայի ամուսնուն: Հուլիոսը ընտանիքով բնակվում էր Երևանում, և միայն ամառային արձակուրդներին էին գյուղ գալիս, այդ ժամանակ էլ խաղում էինք նրա երեխաների հետ:
Փիլոն կարծես հեքիաթից եկած բարի թզուկ լիներ` կարճահասակ, սպիտակ կիսաճաղատ գլխով, որը ամառ-ձմեռ ծածկված էր թասակով, սպիտակ ոլորած բեղերով...Ախ այդ բեղերը...Ինչպես էր Փիլոն խնամում իր բեղերը. դրանք օծելու համար հատուկ յուղ ուներ պահած: Երբ ճաշից հետո գնում էր գյուղամեջ` տամա խաղալու, բեղերն օծում էր յուղով` իբրև թե ճաշը շատ յուղալի էր , և յուղը քսվել-մնացել էր բեղերին. փույթ չէ, թե այդ օրը անյուղ թանապուր էր կերել կամ խաշած կարտոֆիլ. կարևորը` մարդիկ տեսնեին, որ Փիլոյի բեղերը յուղոտ են:
Բայց երբեմն Ռոզան մոռանում էր պահել ափոր (այդպես էր դիմում հորը` ափեր) բեղերի յուղը, ու աներես գող կատուն յուղի հախից մի լավ գալիս էր:
-Ափեր, ափեր, կատուն էլի բեղերիդ յուղը կերավ,-ծղրտում էր Ռոզան, ինչին հետևում էր Փիլոյի`կատվի հասցեին արված անվնաս հայհոյանքը:
Նրանց անմիջական հարևանը շորագյալցի Շմավոնն էր, կամ, ինչպես բոլորը գիտեին` Պապը: Նրա կինը` Ամալյան, որը գյուղացիների բերանում վերածվել էր Ամոլի, անվանվում էր Պապու կին, հարսները` Պապու հարսներ, թոռները` Պապու թոռներ: Շմավոնի մականվան շնորհիվ բոլորը ձեռք էին բերել իրենց սեփական շրջասույթները: Պապն ու Ամոլը խոսում էին Շորագյալի, ավելի կոնկրետ` Թալինի խոսվածքով, քանի որ մեր գյուղ էին տեղափոխվել հենց Թալինի ինչ-որ գյուղից:Բազմանդամ էր Պապու ընտանիքը, և ամեն անգամ երբ տանը երեխա էր ծնվում, սկսվում էին Պապու և կնոջ հերթական վեճերը` անվան ընտրության շուրջ:
-Կուդիս`չուդիս, անուն դնիմ Շմավոն,- հաստատակամորեն և առարկություն չընդունող տոնով ասում էր Պապը:
-Անուն տի դնիմ Ահարոն,- ասում էր Ամոլը: (Ահարոնը նրա վաղամեռիկ եղբայրն էր):
Իհարկե, հաղթում է Շմավոնը, և թոռը կնքվում է իր անունով:Հետագայում մյուս թոռները կնքվեցին Արտաշես, Բաղդասար և այլն, բայց ոչ մեկը` Ահարոն:
Արդեն ասացի, որ Շմավոնի ընտանիքը բազմանդամ էր: Կինը գյուղի հացթուխն էր. ամբողջ կյանքը անց էր կացրել հաց թխելով ու դրանով էլ պահել էր երեխաներին: Տարիներ անց` սկեսրոջ մահից հետո, նրա արհեստն անցավ հարսին:
Նրանց աղջիկներից մեկը` Ալմաստը, շատ երիտասարդ` գրեթե պատանեկան տարիքում, գնացել էր Երևան. ինչով էր զբաղվել այնտեղ` չգիտեմ, բայց մի քանի անգամ բանտ էր նստել: Երբ գալիս էր գյուղ, մենք` երեխաներս, մի տեսակ վախենալով էինք անցնում նրանց տան մոտով. Ալմաստը, կարծես ժամանակակից լեզվով ասած, թրիլլերից եկած լիներ. այն ժամանակվա համար շատ ազատ հագուկապ ուներ` «հոլիդեյ» կոչվող տաբատ, տղամարդու վերնաշապիկ, որի ծայրերը հանգույց էր անում փորի վրա, գրպանում միշտ «Ախթամար» սիգարետ, ուներ երկար մագիլանման եղունգներ` ոչ միշտ խնամված և մանիկյուրած:Հաճախ էր կռվում հարևանների, մանավանդ` իրենց դիմացի հարևանի տղաների հետ: Իսկ կռվի հիմնական պատճառը Ալմաստի քույրն էր, ավելի ճիշտ` քրոջ երեխան, որին բոլորը բիճ էին ասում: Ալմաստը մի տեսակ տղամարդկային պատվախնդրությամբ փորձում էր պաշտպանել քրոջ պատիվը, և կռիվների ժամանակ կարող էր նաև.... դանակ շողացնել:
Նրա քույրը` Գոզալը, ապօրինի երեխա ուներ, որի հայրը գյուղացիներին հայտի չէր, բայց Գոզալը նրան հայրանուն էր տվել, իսկ տղային էլ կնքել Արարատ: Դրանից հետո մի տեսակ սովորական բան դարձավ Գոզալի` ապօրինի երեխաներ ունենալը, և ամեն անգամ, երբ Գոզալը երեխա պիտի ունենար, թաղի տղամարդիկ, ահը սրտներում , սպասում էին Գոզալի հերթական զավակի անվանակոչությանը, քանզի նա անկանխատեսելի էր. ով իմանա` այս անգամ ում անունը և հայրանունը կդնի: Իսկ ամենահետաքրքիրն այն էր, որ Գոզալի բոլոր երեխաները տղա էին: Հիմա երկուսն են` Արարատը և Հովհաննեսը: Մեկին էլ եմ հիշում` էլի Հովհաննես, որին նա կարծեմ թե տվեց մի ամուսնական զույգի, որոնք երեխա չէին ունենում: Ահա այդ երեխաների և իրենց մոր պատիվն էր պաշտպանում Ալմաստը:
Այս դեպքերից շատ տարիներ են անցել, շատ ջրեր են հոսել: Ալմաստն ամուսնացել էր, թե ոնց, բայց մի անգամ գյուղ եկավ իր որդու հետ. սիրուն, ճարպիկ երեխա էր: Գոզալի տղաներն էլ մեծացել, հասուն տղամարդիկ են դարձել, ամուսնացել են, երեխաներ ունեն: Արդեն վաղուց ոչ ոք չի հիշում նրանց ապօրինի ծնունդը, իսկ եթե կատակով «բիճ» էլ ասեն, մեկ է` չեն նեղանում:
Ահա այսպիսի պատմություն:
1993 թվականի նոյեմբերի 22-26-ին փողը փոխվեց. ծնվեց հայկական դրամը: Իմ առաջին աշխատավարձը դրամով կազմում էր ուղիղ հարյուր դրամ: Ճիշտ է, որոշ ժամանակ զուգահեռաբար վճարում էին նաև ռուսական ռուբլով` քսան հազար ռուբլի, բայց դա էլ հարցի լուծում չէր. հո դրանից ապրանքը չէր էժանանում, եթե, իհարկե, ինչ-որ բան կար խանութներում: Ահա այդ օրերին էր, որ մահացան մեր երկու նշանավոր հարևանները` Արարատը` տիկին Արաքսու ամուսինը, և Մերգուշը` Սուլթանի ամուսինը: Սկզբում մահացավ Արարատը նոյեմբերի 23-ին, իսկ նրա էգնահողի օրը համընկավ Մերգուշի թաղմանը: Գյուղացիները, ծանոթ-բարեկամները լիքը փող էին բերել, հին ռուբլիներ, որ արդեն չէին կարողացել փոխանակել դրամով. դե, յուրաքանչյուր չափահաս մարդու անունով փոխանակվում էր ընդամենը հիսուն հազար ռուբլի,և մարդիկ էլ որոշել էին առատաձեռն երևալ ու հարյուր հազարներով նվիրաբերում էին արել հանգուցյալների հարազատներին: Հիշում եմ, մի քանի օր անց Արարատի որդին` Վարդանը, հավաքել էր այդ բոլոր թղթադրամներն ու այրել....
Հայրս արդեն չկար. մեկ տարի առաջ էր մահացել: Մայրս հարևանների տուն մեկական շիշ օղի և երկուական թեյի սրբիչ տարավ էգնահողին. ամոթ էր, որ ոմանց նման այլևս չգործածվող փող տաներ. դրամ էլ չունեինք. մտածեց` օղին ու սրբիչները ամենից հարմարն են:
Եվ այսպես, դեկտեմբերին ստացա նոյեմբերի աշխատավարձս` հարյուր դրամ: Պահել էի ձեռքումս այդ անհասկանալի, անծանոթ թղթադրամները` չորս հատ քսանհինգ դրամանոցներ, ու չգիտեի ինչ անել: Ճանապարհին մի սեղանիկ կար` թուրքական մանր-մունր շոկոլադներով` չինո, դերբի ու էլ չգիտեմ ինչ, թխվածքաբլիթներ, որոնք հետագայում օգտագործում էինք չոր սպիրտի փոխարեն սուրճ եփելու նպատակով: Երկու քսանհիգ դրամանոցներս թողեցի այդ սեղանիկի վրա` տղայիս համար մի երկու կոնֆետ գնելով, մյուս երկուսը տուն տարա: Չէի էլ պատկերացնում` ուրիշ ինչ կարելի էր գնել այդ չնչին, ողորմելի փողով:
Անցել է քսանմեկ տարի...
