Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ


21:48 , 13 հունվար, 2018

Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններն համարվում են մեր Սուրբ առաքելաշավիղ Եկեղեցու Աստվածապաշտության կամ ծեսի, պաշտամունքի բաղկացուցիչ հիմնական բաժիններից: Կատարվում են հավատացյալների կյանքում որոշակի պահերի և դեպքերի առիթով կամ եկեղեցական տոների հետ առնչվող պարագայում: Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններից շատերը [Խաչակնքում, Մոմավառություն, Մյուռոնօրհնեք (տես Մյուռոն), Տնօրհնեք, Ուխտագնացություն, Ջրօրհնեք և այլն] հատուկ են քրիստոնեական շատ եկեղեցիների, մյուսները զուտ Հայ եկեղեցուն բնորոշ ազգային-քրիստոնեական արարողություններ են (Մատաղ, Մատաղօրհնություն, Տյառնընդառաջի խարույկ, Խաղողօրհնեք, Աղօրհնեք ևն): Հոգևոր բարեպաշտական արարողությունների մեծ մասն ընդհանուր է բոլոր հավատացյալների համար, բայց Հայ եկեղեցու Մաշտոց ծիսարանում հիշատակվում են մի շարք այնպիսի բարեպաշտ. սովորություններ, որոնք առնչվում են առանձին հավատացյալների կամ նրանց կյանքի հետ կապված երևույթների («Կանոն վասն դժվարածին հղի կնոջ», «Կանոն ջրհոր օրհնելո», «կանոն ութօրեից», «Կանոն քառասնօրեին» հետ: Առաքելաշավիղ Հայաստանյայց Մայր Սուրբ Եկեղեցում առավել տարածված հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ են հանդիսանում հատկապես հետևյալ բարեպաշտական սովորությունները՝
Ա) Խաչակնքում. Համարվում է այն Ընդհանրական եկեղեցու հնավանդ և սրբազան ծիսական արտահայտչաձևերից: Հավատացյալը խաչակնքում է եկեղեցական արարողությունների ընթացքում, եկեղեցի, սրբատեղի մտնելիս և ելնելիս, աղոթքի սկզբում և վերջում, սրբապատկերին կամ որևէ սրբության մոտենալիս, խնկարկության և պատարագիչ քահանայի խաչանիշ օրհնության ժամանակ: Խաչակնքվում են նաև վտանգի, փորձության պահին, պաշտպանելով սեփական անձը չարի դեմ՝ խնդրելով Աստծո օգնությունը և ապավինելով Սբ. Խաչի պահպանությանը: Խաչակնքելու սովորությունը քրիստոնյաների մոտ սկիզբ է առել դեռևս առաքելական շրջանում, հետագայում եկեղեցին նվիրագործել է այն: Խաչակնքումը կատարվում Է աջ ձեռքի երեք մատները (բթամատը, ցուցամատն ու միջնամատը) միացրած, ինչը խորհըրդանշում է անբաժան և միասնական Սուրբ Երորդությունը: Մյուս երկու մատները ծալվում են ափի մեջ՝ խորհրդանշելով Քրիստոսի մեջ կատարյալ Աստծո և կատարյալ մարդու անբաժան միությունը: Խաչակնքվում են աջ ձեռքի երեք միացրած մատները տանելով ճակատին (ասելով՝ «հանուն Հոր»), իջեցնում են ներքև (ասելով՝ և Որդվո»), ապա՝ ձեռքը տանում են դեպի ձախ (ասելով «և Հոգվույն») և դեպի աջ (ասելով՝ «Սրբո»): Այս ձևով խաչակնքվողն իր վրա պատկերում է Սբ.Խաչի նշանը: Այնուհետև, ձեռքի բաց ափը դնելով կրծքին, խոնարհվում են՝ ասելով. «Ամեն», որը եբրայերեն նշանակում է «թող այդպես լինի», «ճշմարիտ է»:
Ստույգ չգիտենք, թե քրիստոնյաները երբվանից են սկսել խաչակնքելը: 
Բայց մի բան պարզ է՝ այդ խորախորհուրդ ու մաքրարար սովորությունը ծագել է շատ դարեր առաջ: 
Հ.Գ.-Մեր նախնիներն իրենց երեսին խաչ էին հանում ամեն առավոտ տնից դուրս գալիս, աշխատանքն սկսելուց ու ճաշելուց առաջ, նախքան եկեղեցի մտնելն ու հեռավոր ճանապարհորդության ելնելը և բազում այլ դեպքերում: Խաչակնքելիս, այսինքն՝ խաչի կնիքը մեզ վրա դնելիս, հիշում ենք, որ Տեր Հիսուս Քրիստոսը Խաչափայտին գամվեց մեր մեղքերի համար և մեզ փրկեց սատանայի իշխանությունից: Եվ միաժամանակ աղաչում ենք մեր պաշտելի Խաչյալ Փրկչին, որ մեզ միշտ պահի ու պահպանի ամենայն չարից: Հիշենք, թե ինչ է ասել Հիսուսն իսկական սիրո մասին.
«Ոչ ոք ավելի մեծ սեր չունի, քան եթե մեկը իր կյանքը դնում է իր բարեկամների համար» /Հովհ. 15.13/: 
Հետևաբար՝ խաչակնքումը խորհրդանշում է Քրիստոսի անճառելի Սերը և Զոհողությունը հանուն մարդկության, մեր փրկության համար: 
Կարդանք նաև Հին Ուխտի հետևյալ հատվածը. Երբ Աստված Իսրայելի որդիներին ազատեց եգիպտական գերությունից, Մովսեսը նրանց պատվիրեց՝ «Դրանք (այսինքն՝ Տիրոջ պատվիրանները, օրենքներն ու կանոնները) կհաղորդես քո որդիներին և դրանց մասին կխոսես տանը նստելիս ու ճանապարհ գնալիս, պառկելիս ու վեր կենալիս: Դրանք որպես նշան կկապես ձեռքիդ, որ մշտապես մնան քո աչքերի առջև դրանք կգրես քո տան շեմի ու դռների վրա» /Բ Օրինաց 6.7-9/: 
Մենք և կաթոլիկները խաչակնքում ենք ձախից աջ, իրար միացրած երեք մատներով, որ Սուրբ Երրորդությունն է խորհրդանշում: Սուրբ Երրորդության դիմացը կանգնած՝ մեր ձեռքը ձախից աջ, իրար միացրած երեք մատներով, որ Սուրբ Երրորդությունն է խորհրդանշում: Սուրբ Երրորդության դիմացը կանգնած՝ մեր ձեռքը ձախից աջ ենք տանում, որովհետև մեր ձախ կողմը Երրորդության աջին է համապատասխանում: Խաչակնքելիս ասում ենք. «Հանուն հոր և Որդվո և Հոգվույն Սրբո. ամեն»: Խաչակնքում ենք՝ ձեռքը ճակատից իջեցնելով դեպի կուրծքը, որ նշանակում է Քրիստոսի՝ երկնքից երկիր իջնելը, ապա ձախից /Երրորդության աջից/ դեպի աջ /Երրորդության ձախ/ տարածեց Խաչյալ Քրիստոսի Ավետարանը: 
Բ) Մոմավառություն. Ընդհանրական և եկեղեցու բարեպաշտական այն. սովորություն է, հոգևոր ապրումի ու հավատի տեսանելի նյութականացված արտահայտություն: Խորհրդանշում է խավար շրջապատի, այլակերպորեն՝ դարձի չեկածների, հեթանոսների և անհավատների լուսավորումը, ինչպես նաև՝ հավատացյալ քրիստոնյայի լուսավոր հավատը («Դու´ք եք աշխարհի լույսը...», Մատթ. 5.14), աստվածային կրակով մեղքի մոխրացումը: Եկեղեցում մոմ վառելը գալիս է առաքելական շրջանից, երբ առաջին քրիստոնյաները, խուսափելով հալածանքներից ու հետապնդումներից, հավաքվել, մոմերով լուսավորել են իրենց գետնափոր բնակավայրերը՝ կատակոմբները, և գաղտնաբար աղոթել: Եկեղեցիներում և աղոթավայրերում մոմի հետ միասին գործածվել են նաև կանթեղներ, որոնք վառվել են ձեթով և լուսավորել աղոթատեղին: Երբ քրիստոնեությունը հռչակվել է պետ.կրոն, և հիմնվել են նոր եկեղեցիներ, որտեղ կատարվելու էր աստվածապաշտ. կարգը, դրանք լուսավորելու համար պահպանվել է կանթեղի ու մոմի գործածությունը: Կանթեղներն ու մոմերը եկեղեցուն խորհրդավորություն են տալիս և երկյուղածություն ստեղծում, եկեղեցական արարողություններին շքեղություն ու վեհություն հաղորդում: 
Եկեղեցում հավատացյալի մոմ գնելը և վառելը դիտվում է որպես զոհաբերության յուրատեսակ մի արտահայտություն՝ ուղղված Հիuուս Քրիստոսին՝ «Աշխարհի լույսին» (Հովհ. 812), ինչպես նաև՝ նյութական օժանդակություն եկեղեցուն (ուստի չի խրախուսվում եկեղեցում դրսից բերված մոմ վառելը): Ընդունված է, որ հավատացյալն այդ գոհաբերությունը և եկեղեցուն օգնությունը իր անձն, միջոցներով կատարի: 
Հ.Գ.
Եկեղեցում մոմ վառելը մարդուս բարեպաշտության դրսևորումներից է: Դրանով հավատացյալն արտահայտում է նաև իր հույսն ու երախտագիտությունն առ Աստված:
Մոմավառության արարողությունը գալիս է բուն Առաքելական դարից: Քրիստոնեության սկզբնական շրջանում պաշտամունքները կատարվում էին երեկոյան, ուստի և մատուռներում մոմեր ու կանթեղներ էին վառում: Այսպես էլ եկեղեցում պահպանվեց սույն սովորույթը, ինչը բարեպաշտական արարք լինելով հանդերձ՝ խորհրդանշում է Քրիստոսին, որ լույսն է աշխարհի /Հովհ. 8.12/:

Գ) Խնկարկություն. Եկեղեցում ծիսակատարության ընթացքում խունկ ծխելը կամ խնկարկությունը հնագույն կրոնական ավանդույթ է: Եբրայեցիները սովորություն ունեին կրոնական ծիսակատարությունների ընթացքում խունկ ծխել: Երուսաղեմի տաճարում եղել են ողջակեզի, խնկի և առաջավորության հացի սեղաններ: Խունկի սեղանը, ինչպես նկարագրվում է ելք գրքում, եղել է սրբություն կոչված վայրում, և քահանաներն այստեղ են կատարել խնկարկությունը: Եկեղեցում, արարողության ընթացքում սարկավագը և քահանան խնկարկում են սրբապատկերների, Սբ. Սեղանի և Սբ. Հաղորդության նշխարի առջև: Հայ եկեղեցում ծիսակատարության և Սբ. Պատարագի ընթացքում գործածվող խունկը (պատրաստվում է հոտավետ ծառերի խեժից) նախապես օրհնում է քահանան: Մաշտոց ծիսարանը հատուկ աղոթք է պարունակում խունկն օրհնելու համար: Խնկարկվում է հավատացյալ ժողովուրդը: Խնկարկությունը խորհրդանշում է առ Աստված բարձրացող աղոթքն ու օրհնությունը, իմաստավորում այն: Խնկարկության ընթացքում ժողովուրդն աղոթում է, խաչակնքում ու երկրպագում խնկարկության ծխի առջև՝ խունկի անուշաբույրի մեջ Աստծուն փառաբանելով: Խունկի բուրմունքի հետ աղոթքը բարձրանում է երկինք: Խնկարկություն է կատարվում նաև ննջեցյալների տանը կամ գերեզմանատուն այցելելիս, ինչպես Յուղաբեր կանայք Հիսուսի թաղման հաջորդ օրն այցելել են գերեզման իրենց հետ խունկ տանելով:
Դ) Երկրպագություն. Համարվում է Սբ. Պատարագի և մյուս խորհրդակատարությունների ընթացքում Աստծուն երկրպագելու սովորություն: Ընդհանրապես բոլոր եկեղեցական արարողությունները, ծեսերը, տոները, ժամերգությունները երկրպագություն են Աստծուն՝ ի դեմս Սուրբ Երրորդության երեք անձերի, ինչպես նաև սրբերին և մարգարեներին՝ որպես հարգանքի, ակնածանքի, անվերապահ հեղինակության ընդունում սեփական անձի, կյանքի և գործերի նկատմամբ: Երկրպագությունը կատարում են պատարագիչ քահանան և հավատացյալները, երբ Սբ. Պատարագի ընթացքում ասվում է «Աստծոյ երկրպագեսցուք»: Երկրպագում են նաև սրբապատկերների առջև: Երկրպագելիս երեսը խաչակնքում են: Երկրպագությունը կարող է կատարվել գլուխը խոնարհելով կամ ծնրադրությամր: Վերջինս կոչ֊վում է նաև ծնրադիր երկրպագություն, որ հատուկ է հատկապես առանձնական աղոթքին և աստվածապաշտությանը: Կիրակի օրը չեն ծնրադրում (նման կանոն առաջին անգամ ընդունվել է Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովում), այլ Աստծուն երկրպագում են կանգնած: Դրանով պատվում են կիրակի օրվա խորհուրդը, որովհետև այդ օրը Քրիստոսը հարություն առավ և մարդկանց ոտքի կանգնեցրեց մեղքերից:
Ե) Տնօրհնեք.Այն դիտարկվում է որպես քրիստոնեական շատ եկեդեցիներին հատուկ արարողություն: Սբ. Ծնունդին և Սբ. Զատկին քահանան այցելում է իր ծխի տները Հիսուսի Ծնունդը կամ Հարությունն ավետելու պատշաճ արարողությամբ հավատացյալներին ու նրանց տները օրհնելու, որպեսզի Աստված հովանի և պահապան լինի տան բնակիչներին: Տնօրհնեքը գալիս է առաքելական շրջանից, երբ Հիսուսի տասներկու աշակերտները Տիրոջ Ծնունդն ու Հարության բարի լուրն ավետելու և օրհնելու համար այցելել են հավատացյալների տները: Տնօրհնեքի ժամանակ քահանան օրհնում է նաև տան հացը, ջուրը և աղը: Տնօրհնեք կատարվում Է նաև այն ժամանակ, երբ տանը խախտվում է խաղաղությունը, կամ զգացվում է դիվային ուժերի ներկայություն: 
Հ.Գ.-Սուրբ Ծննդյան /Հունվարի 6/ և Սուրբ Զատիկի տոների առթիվ հոգևոր հովիվն այցելում է իր ծխերը /տները, ընտանիքները/ և ավետում Սբ. Ծնունդը կամ Սբ.Զատիկը: Այս այցելությունը կոչվում է Տնօրհնեք: 
Տնօրհնեքը ծագել է Առաքելական դարում, երբ առաքյալները շրջում էին քրիստոնյա հավատացյալների տները և ավետում Հիսուսի ծնունդը կամ Ս.Զատիկը՝ Հարությունը: Քրիստոնյաներն էլ իրենց հերթին էին այցելում միմյանց՝ այդ մեծագույն ավետիսը տալով իրար:
Այժմ Տնօրհնեքի ժամանակ միայն քահանաներն են շրջում տները՝ երգելիով Սբ.Ծննդյան կամ Սբ.Զատկի շարականը, կարդալով Ծննդյան ավետումը, օրհնելով ընտանիքի անդամներին, ինչպես նաև նշխարը, աղը /խաղաղության ու կյանքի համի խորհրդանիշը/ և ջուրը /Հորդանան գետում Քրիստոսի մկրտության խորհրդանիշը/, իսկ Ս.Զատկին ընթերցում են Մատթեոսի Ավետարանի 25—րդ գլխի 16—20 տները, որոնք ավարտվում են այսպես. «Եվ ահա Ես ձեզ հետ եմ բոլոր օրերում՝ մինչև աշխարհի վախճանը»: Ապա նա օրհնում է աղը, հացը /Քրիստոսի մարմնի խորհրդանիշը/, գինին /Քրիստոսի արյան խորհրդանիշը/ և ձուն /Քրիստոսի հարության խորհրդանիշը/:
Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին /1344—1409/ Տնօրհնեքի ծագումը բացատրում Է հետևյալ կերպ: Ս.Զատկի երեկոյան հարուցյալ Քրիստոսը մտնում է դռներն ամուր փակած վերնատունը, որտեղ աշակերտներն էին հավաքվել, և օրհնում է նրանց /Հովհ. 20.19—23/: Հետևաբար՝ առաջին Տնօրհնեքը Հիսուսն ինքն է կատարել: Իսկ Սբ.Ծննդյան տոնի մասին ասում է. «Եվ Բանը մարմին եղավ» /Հովհն. 1.14/ ու երևաց մսուրի մեջ: Սրա համար է քահանա հայրը Ավետարանով ու խաչով օրհնում ծխի հավատացյալներին» /Գիրք հարցմանց/:

Զ) Անդաստան. Այն Աշխարհի չորս ծագերի օրհներգությանը նվիրված արարողություն է, որը մատուցվում է նաև անդաստանների կամ արտերի պտղաբերության և արգասավորության համար: Հնում Անդաստանի արարողությունը կատարվել է եկեղեցուց դուրս՝ արտերի և այգիների մեջ: Տոնացույցի համաձայն՝ «անդաստան ելանել» կամ «անդաստան օրհնել» նշանակում է եկեղեցու ատյանում շրջելով՝ աշխարհի չորս կողմերը օրհնել: Արարողության ժամանակ հոգևոր դասը խաչով, խաչվառով և Ավետարանով երգելով օրհնում է արևելքը և այնտեղ գտնվող Հայոց Հայրապետությունը՝ Սբ. Խաչի և Ավետարանի նշանով, հանուն Սուրբ Երրորդության: Այնուհետև օրհնվում է և պահապան խնդրանք ներկայացվում աշխարհի արևմտյան կողմի համար, որտեղ քրիստոնյա թագավորություններ և ազգեր կան: Դեմքերը դեպի հարավ դարձնելով՝ օրհնում են հարավը, այնտեղի եբկրները, անդաստանները և տարվա պտղաբերությունը: Դեպի հյուսիս դառնալով՝ օրհներգվում են աշխարհի հյուսիսային կողմն ու այնտեղ գտնվող վանքերը, անապատները, քաղաքներն ու գյուղերը և նրանց բնակիչները: Անդաստանի արարողությունը Տոնացույցի համաձայն, տարվա ընթացքում կատարվում է հետևյալ տոներին. Զատկին, Երևման Սբ. Խաչին, Համբարձումին, Երկրորդ Ծաղկազարդին, Խաչվերացին, Կաթողիկե Սբ. Էջմիածնի տոնին, Վարդավառին, Աստվածածնի Վերափոխմանը, Ծաղկազարդին՝ առավոտյան և երեկոյան, Նոր Կիրակիին, Կարմիր Կիրակիին, Տյառնընդառաջին՝ երեկոյան, իսկ Աշխարհամատրան կամ Կանաչ Կիրակիին և Հինունքին՝ առավոտյան: 
Է) Գերեզմանօրհնեք. Ըստ Հայ Առաքելական Եկեղեցու քրիստոնեական. փրկաբանական ըմբռման՝ գերեզմանը մահացածի մշտական և անփոփոխ հանգրվանը չէ, այլ՝ նախնական հանգստարան: Գերեզմանի հանգիստը մինչև հարություն ժամանակավոր քուն է, իսկ մահացողը՝ ննջեցյալ և ոչ թե մեռյալ: Դրա հետ է կապված փրկաբանական այն գաղափարը, որ գերեզմանն ինչ որ ժամանակ հարության վայր է դառնալու: Քրիստոնյայի համար հավիտենական կյանքի հավատը (ամրապնդված քրիստոսի կողմից մահվան հաղթահարման, փրկագործության և հարության հավատով) վերացնում է մահվան զորությունը: Թաղման կարգի հետ կապված արարողություններն ու ծեսերը (սաղմոսերգություն, հիմներգություն, բարեխոսական աղոթք հանգուցյալի մահվան հիշատակի տարեդարձ են), այդ թվում և գերեզմանօրհնենքը, քրիստ. հարության գաղափարի արտահայտություններն են: Գերեզմանօրհներքի նպատակն է հիշել հանգուցյալներին և ավետել նրանց հարության հույսը: Ըստ Մաշտոց ծիսարանի՝ քահանան հողին հանձնված դիակի մոտ Աստծուն խնդրում է հոգևոր կնիքներով և օրհնությամբ ապահովել հանգուցյալի հանգիստը մինչև նրա հարությունը: Հանգուցյալին հողին հանձնելուց, քահանայի կողմից գերեզմանը խաչակնքելուց և համապատասխան աղոթքից հետո գերեզմանը համարվում է օրհնված և կնքված: Նախ կնքվում է գերեզմանի արևմտյան (գլխի) կողմը, ապա՝ արևելյան (ոտքերի) կողմը, հետո՝ գերեզմանի սիրտը (ննջեցյալի սրտի մոտ): Օրհնելուց և կնքելուց, համապատասխան աղոթքներից հետո քահանան ննջեցյալի գլխավերևում ասում է. «Անշարժ եղիցի կնիք տէրութեան ի վերայ գերեզմանի ծառայիս Աստուծոյ մինչև ի գալուստն Քրիստոսի, որ եկեալ միանգամ՝ նորոգեսցէ փառօք ի փառս Հօր և Հոգվոյն Սրբոյ. ամէն»: Կնիք դնելու խորհրդանշանը հնում ունեցել է կրոն. մեծ նշանակություն: Նախաքրիստ. շրջանում գերեզմանի կնքման սովորությունը համընդհանուր բնույթ է կրել, օգնել է որոշել մահացածի պատկանելությունը և խուսափել օտարների անակնկալ հարձակումից: Հիսուսի գերեզմանը ևս Պիղատոսի կարգադրությամբ կնքվել է, որպեսզի դիակը չգողանան (Մատթ. 27.66): 
Քրիստոնյաները խորհրդաբանորեն կնքում և օրհնում են հանգուցյալների շիրիմները՝ ապահովելով նրանց հանգիստը դիվային ուժերից, ճանաչել տալով մահացածին որպես Աստծուն ենթակա: Տաղավար տոներին հաջորդող Մեռելոց օրերին ևս հայ եկեղեցին գերեզմանօրհնեք է կատարում: 
Հ.Գ.-Սուրբ եկեղեցու հայրապետների հաստատած կանոնների համաձայն՝ տարվա հինգ տաղավարներին հաջորդող երկուշաբթի օրերը Մեռելոց են /բացառյալ Սբ.Ծննդյան օրը՝ հունվարի 6-ը, որն անշարժ օրաթիվ է/: Այսպես, Մեռելոց են հունվարի 7-ը, Սբ. Զատկի, Վարդավառի, Վերափոխման և Խաչվերացի երկուշաբթի օրերը: Նշյալ օրերին ծխատեր հոգևոր հովիվը գերեզմանատուն է գնում օրհնելու ննջեցյալների գերեզմանները, որով աղոթք է արվում նրանց հոգիների համար և հարության հույս է ազդարարվում մեռյալներին (ննջեցյալներին):
Մեռելոցին գերեզմանի վրա մոմ են վառում և խունկ ծխում, այլ ոչ թե կերակուր ուտում, օղի խմում և մի մասն էլ հեղում գերեզմանին:
Ը) ՀՈԳԵՀԱՆԳԻՍՏ
Մեզանում ննջեցյալի թաղումից հետո հոգեհանգստի արարողություն կատարելը կրոնական օրենք ու սովորություն է: Նախկինում հոգեհանգիստ էին կատարում թաղման օրը, յոթերորդ օրը, քառասունքին և մահվան տարելիցին:
Հոգեհանգիստն աղոթքի արարողություն Է Քրիստոսով ննջած եկեղեցու անդամների հոգիների համար, աղոթք՝ առ Տերը, որպեսզի Նա ողորմելով՝ թողություն տա ննջեցյալների հոգուն:
Հոգեհանգստի արարողության ժամանակ ամենքս աղոթում և աղաղակում ենք առ Աստված՝ ապավինելով Նրա գթությանը: Ննջեցյալի համար կատարվող արարողություն, բառացի նշանակում է «Հանգիստ՝ հոգու համար»: Հայ եկեղեցում հանգուցյալների հիշատակումը կատարվում է Հոգեհանգստի միջոցով, ինչպես նաև տաղավար տոներին հաջորդող գերեզմանօրհնեքի ժամանակ: Նախաքրիստոնեական շրջանի հայկական մեռելապաշտամունքի մեջ գերիշխող՝ նախնիների հանդեպ հարգանքի տուրքը հայ եկեղեցին ընդօրինակել է՝ փոխարինելով հանգուցյալների հիշատակման օրերով: Այդ օրերին գերեզմանի մոտ տեղի են ունեցել ճաշկերույթներ՝ հանգուցյալի հոգու հանգստության համար: Հակառակ հեթանոսների՝ դիակի նկատմամբ խուսափող. վարմունքի, քրիստոնեական հավատի համաձայն՝ ննջեցյալը, որ պիտի հարություն առնի՝ Աստծո հետ միանալու համար, սուրբ է և մաքուր: Քրիստոնեական եկեղեցին ուսուցանում է կենդանի և ննջեցյալ մարդկանց միասնությունը, քրիստ. կյանքի սկիզբն ու վերջը շաղկապվում են միմյանց: Հայ եկեղեցու վարդապետության համաձայն, մեռելները մահից հետո սպասում են վերջին դատաստանի օրվան: Հոգեհանգստյան արարողությունն էլ այս իմաստով է կատարվում: Այն երախտագիտության արտահայտություն է, ինչպես նաև աղոթք՝ ննջեցյալների համար: Ողջերը, հիշելով նրանց, հոգեհանգստի ընթացքում ողորմություն են հայցում Աստծուց՝ ննջեցյալների հոգիների համար: Եկեղեցական օրենք և սովորություն է հոգեհանգստի արարողություն կատարել մահից կամ թաղումից հետո, ի վերջավորություն Սբ. Պատարագի: Հոգեհանգիստ կատարվում է նաև թաղման հաջորդ օրվա առավոտյան, թարմ գերեզմանի մոտ՝ հանգուցյալի հիշատակությամբ: Հնում այս սովորությունը կոչվել է «այգալացն»: Կապված է Ավետարանի հարության հատվածի հիշատակության հետ, երբ Յուղաբեր կանայք այգաբացին գալիս են Քրիստոսի գերեզման՝ նրան օծելու, և տեղը թափուր են գտնում (Մարկ. 16.1-11): Այս իմաստով է Գրիգոր Տաթևացին մեկնաբանում հաջորդ առավոտվա հիշատակումը. «Որպես իղաբեր կանայքն նախ եկին ի գերեզմանն և տեսին յարուցեալ զ Քրիստոս, և ապա առաքեալքն, նոյնպէս յերկրորդ օրն պարտ է գալ կանանց նախ ի գերեզմանն և ապա՝ արանց, և հոգևոր տեսութեամբ ուրախանալ»: Այս արարղությամբ (ժողովրդի մեջ հայտնի է «ինքնահող» կամ «էգնահող» («այգուց», այսինքն՝ վաղ առավոտյան բառի ժողովրդախոսակցական տարբերակն է) անունով) Հայ եկեղեցին տարբերվում է մյուս եկեղեցիներից, որոնք ընդունում են միայն երրորդ օրվա հիշատակությունը, որը պատկանում է քրիստոնեական հնագույն ավանդույթների թվին և հնում կապվել է գերեզմանի մոտ տեղի ունեցող ագապե ճաշկերույթի և հաղորդության հետ: Ներկայումս ընդանրացված սովորություն է հոգեհանգիստ կատարել մահվանից հետո, թաղման հաջորդ օրը, յոթնօրյակին, քառասունքին և մահվան տարելիցին: Հոգեհանգստյան արարողության ընթացքում երգվում են հանգստյան շարականներ, ընթերցվում է հանգստյան Ավետարանը և վերջում՝ «Քրիստոս Որդի Աստծոյ» աղոթքի ընթացքում, հիշատակվում են ննջեցյալների անունները, որպեսզի վերջին դատաստանի օրը Աստված հիշի նրանց և արդարությամբ ու գթությամբ դատաստան անի: 
Թ) ՄԱՏԱՂՕՐՀՆՈՒԹՅՈՒՆ
Մատաղ է կոչվում այն Եփած միսը, որը հացի մեջ դրված բաժանվում է հավատացյալներին, աղքատներին ու հիվանդներին՝ որևէ եկեղեցու անվանակոչության տոնի առթիվ:
Ըստ մեր ավանդության՝ Սբ.Գրիգոր Լուսավորիչն է հաստատել մատաղի կարգը և հորինել դրան նվիրված աղոթքները:
Իսրայելի ժողովուրդը ևս ուներ մատաղ անելու սովորույթը: Աստվածաշնչում կարդում ենք, որ երբ Դավիթ թագավորը փղշտացիների ձեռքից ազատեց գերեվարված Ուխտի տապանակը, Տիրոջ անունից օրհնեց ժողովրդին և յուրաքանչյուրին բաշխեց հացի մեկական բլիթ, մի կտոր միս ու չամչով կարկանդակ /Բ Թագ. 6.17-19/:
Ժ) ՆՇԽԱՐ ԵՎ ՄԱՍ
Նշխարը ցորենի ալյուրից թխած բոլորակ ու բարակ, վրան խաչ դրոշմած անթթխմոր հացն է, որով Ս.Պատարագին հաղորդություն են տալիս հավատացյալներին: Մասը անդրոշմ նշխարն է, որը մաս-մաս բաժանվում է ժողովրդին:
Սուրբ Պատարագի վերջում նշխարն ու մասը բաշխվում են հավատացյալներին, որովհետև Սբ.Պատարագի բուն նպատակը և խորհուրդը Քրիստոսի Մարմինը /հացը/ ու Արյունը /գինին/ ճաշակելն է:
Կաթոլիկներն ամեն օր են այդպես հաղորդվում Սբ.Պատարագի ժամանակ: Իսկ մեզանում հավատացյալները հաղորդվում են կիրակի օրերին կամ հինգ տաղավար տոների /Սբ.ԾՆունդ, Սբ. Զատիկ, Վարդավառ, Վարափոխումն, Սբ.Աստվածածնի և Խաչվերաց/ ժամանակ: Եվ Սբ.Պատարագին չհաղորդվողները վերցնում են Մասը, իսկ հիվանդները՝ Նշխարը, և այսպիսով մասնակցում Հաղորդությանը: 
Ի) ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
Ուխտագնացությունը կամ ուխտի գնալը ևս բարեպաշտական սովորություն է, որով առաջնորդված՝ հավատացյալները, մասնավորաբար տոնական օրերին, այցելում են սրբավայրերը, եկեղեցիները, վանքերը և այլուր: Ուխտագնացության սովորությունը եղել է հնուց ի վեր: Առաջին դարի քրիստոնյաները ուխտի էին գնում Երուսաղեմ, Ս.Հարության տաճարը, Բեթղեհեմ, Համբարձման լեռը, Գալիլեայի լիճը, որտեղ աղոթելով՝ ուխտ էին անում:
Ուխտատեղիներ են եղել Սուրբ Մարտիրոսների շիրիմների վրա կառուցված եկեղեցիներն ու մատուռները, ուր Սուրբի Նահատակության տարելիցին հավատացյալներն ուխտի էին գնում և աղոթում:
Երբ քրիստոնեությունն ազատ, պետական կրոն հռչակվեց, Միլանի 313 թվականի հրովարտակով մարտիրոսների նշխարները կամ մասունքները հավաքվեցին եկեղեցիների մեջ և սահմանվեցին նրանց նվիրված տոները: Ուխտագնացությունը երբեք չպետք է շփոթել զբոսաշրջիկության /տուրիզմի/ հետ:
Հավատացյալը ուխտատեղի է գնում ոչ թե հետաքրքրասիրությունից դրդված, հանգստանալու կամ զվարճանալու համար, այլ ջերմեռանդորեն աղոթելու, ուխտավայրի սրբի բարեխոսությամբ Տիրոջը դիմելու և աղերսելու նպատակով: Եվ 132-րդ սաղմոսի 10-րդ տան նմանողությամբ ասում է. «Հանուն Քո Սրբի /անունը/ սիրո՝ այնկողմ մի´ դարձրու օծյալիդ երեսը»: